Τσίρκουλο: Μια μάλλον προσβλητική λέξη

Ζούμε στην εποχή του γελοίου, κατά την οποία διάφορα σοβαροφανή τσίρκουλα ανθούν και θάλλουν. Το τσίρκουλο, που σημαίνει «γελοίος», σύμφωνα με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, προέρχεται από το ιταλικό «circolo», από το λατινικό «circulus» υποκοριστικό του «circus», δηλαδή «κύκλος».

Βέβαια, καλά το καταλάβατε, από αυτό το «σίρκους» προέρχεται το γνωστό «τσίρκο», δηλαδή, σύμφωνα με το Μείζον Ελληνικό Λεξικό, το ιπποδρόμιο και το θέαμα με ποικίλες επιδείξεις ακροβατών, γυμνασμένων ζώων κλπ, σε ειδικούς χώρους με κυκλική πίστα στο κέντρο. Προφανώς, ο απαξιωτικός χαρακτηρισμός «τσίρκουλο» έχει να κάνει με το αστείο θέαμα που προσφέρει το τσίρκο, με τους κλόουν που κάνουν διάφορες γελοιότητες για να διασκεδάσουν το κοινό.

Τώρα, το ενδιαφέρον στην ετυμολογία του λατινικού «σίρκους», απ’ όπου προέρχονται το τσίρκο και το τσίρκουλο, είναι πως αυτή η λέξη συνδέεται με τον αρχαιοελληνικό όρο «κρίκος», και τον παράλληλο τύπο «κίρκος». Αυτός είναι βέβαια ο δακτύλιος από μέταλλο ή άλλο υλικό, αλλά και, μεταφορικά, η σχέση που συνδέει πρόσωπα, πράγματα ή καταστάσεις. Ο κρίκος είναι μια αρχαία λέξη, ινδοευρωπαϊκής ρίζας, που σημαίνει τον κυρτό, τον λυγισμένο. Το λατινικό «σίρκους», λέει το λεξικό, παράγεται από το «κίρκος». Από τον ίδιο τύπο προέρχονται και άλλες γνωστές λέξεις, όπως ο κύκλος, το αγγλικό «circle», ακόμα και το γαλλικό «chercher», δηλαδή «αναζητώ, ψάχνω».

Όλα αυτά σας τα λέμε για να έχετε να αντιτάξετε κάτι, έστω και ετυμολογικό, όταν κάποιος σάς χαρακτηρίσει τσίρκουλο. Εκτός του ότι η μετρημένη γελοιοποίηση είναι το καλύτερο φάρμακο για την έπαρση και τον εγωισμό, εσείς μπορείτε να του πείτε «ξέρεις ποιος ειμ’ εγώ ρε;», αναφερόμενοι με υπερηφάνεια στην υψηλή ινδοευρωπαϊκή και ελληνική πανάρχαια καταγωγή του τσίρκουλου, του τσίρκου, και λοιπών αστείων κύκλων.

Από πού κρατάει η σκούφια μας

Κάθε λέξη κρύβει μια ιστορία. Η ετυμολογία της, δηλαδή η αναζήτηση της προέλευσής της και της αρχικής της σημασίας, μπορεί να μας οδηγήσει πολύ μακριά, τόσο στα ονόματα των ανθρώπων και των τόπων, όσο και στις λέξεις που περιγράφουν αντικείμενα και αφηρημένες έννοιες.