Πώς ορίζεται ένας “εν δυνάμει φασίστας”

Πέρασε ένας χρόνος από την καταδίκη της Χρυσής Αυγής ως εγκληματική οργάνωση, αλλά η συζήτηση γύρω από τον φασισμό ακόμα συνεχίζεται. Φαινόμενα τέτοιου τύπου συνεχίζουν να κάνουν την εμφάνιση τους, όπως είδαμε από τα πρόσφατα γεγονότα που συνέβησαν τις τελευταίες μέρες στη χώρα μας.

Τι είναι όμως αυτό που αποκαλούμε φασισμός; Είναι απλά ένα κοινωνικοπολιτικό φαινόμενο ή έχει ψυχολογικές προεκτάσεις;

Ορισμός του φασισμού

Θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον φασισμό ως ένα πολιτικοκοινωνικό σύστημα της άκρας δεξιάς με έντονα αυταρχικό και εθνικιστικό χαρακτήρα, που καταργεί τον κοινοβουλευτισμό και τη δημοκρατία και βασίζεται στον μονοκομματισμό και στον ολοκληρωτισμό ή ως ένας χαρακτηρισμός αυταρχικής ενέργειας, πράξης ή καταπιεστικής, δεσποτικής συμπεριφοράς.

Ο όρος φασισμός προέρχεται από την ιταλική λέξη fascismο. Το fascis ήταν αρχαίο ρωμαϊκό έμβλημα εξουσίας που απεικόνιζε ράβδους δεμένες γύρω από έναν πέλεκυ, συμβόλιζε την εξουσία των δικαστών και την «ισχύ διά της ενώσεως». Το έμβλημα αυτό έγινε σύμβολο του φασισμού.

Ψυχοκοινωνικές προεκτάσεις του φασισμού

Η μελέτη των ψυχολογικών προεκτάσεων του φαινομένου δεν αποσκοπεί στο να το αποπολιτικοποιήσει το φασισμό, αλλά στο κατανοήσουμε καλύτερα την έλξη που ασκεί στην μάζα η φασιστική ρητορική και στο ποιες είναι οι διεργασίες της υποταγής στην εξουσία.

Ο Freud προσπαθεί να ανακαλύψει ποιες ψυχολογικές δυνάμεις μετατρέπουν τα άτομα σε μάζα και τι είναι αυτό που τα ενώνει. Αν ανακαλυφθεί αυτό μπορεί να ανακαλυφθεί και η βάση της χειραγώγησης του φασισμού. Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, η μάζα είναι μια ευκαιρία για όσους θέλουν να παραδοθούν στα πάθη τους. Όταν συγχωνευθούν με την μάζα, μπορούν να χάσουν την αίσθηση των ορίων της ατομικότητάς τους. Μέσα στην μάζα επιτρέπεται στο άτομο να βγάλει τα απωθημένα ασυνείδητα ένστικτά του.

Σχετικά με τον αν το άτομο μπορεί όντως να θέλει να είναι μέρος ιεραρχικών, αυταρχικών δομών, ο Fromm είχε περιγράψει «μια σαδομαζοχιστική δομή χαρακτήρα που την θεωρούσε αποτέλεσμα μιας πατριαρχικής οικογένειας με ένα πατέρα που προσπαθεί με την αυταρχική συμπεριφορά, να αποκαταστήσει την εξουσία του, που έχει κλονιστεί από την αποδυνάμωση της κοινωνικής του θέσης». Τα παιδιά μη έχοντας άλλη επιλογή υποτάσσονται στον πατέρα και αναπτύσσουν ένα άκαμπτο και τιμωρητικό υπερεγώ. Στη συνέχεια όμως προβάλλουν την επιθετικότητα τους στους εξωτερικούς εχθρούς, αντί για τον πατέρα, καθώς σε αυτόν δεν μπορούν.

Κλίμακα ορισμού της προσωπικότητας του «εν δυνάμει φασίστα»

Το 1950 ερευνητές προσπάθησαν να ορίσουν έναν τύπο προσωπικότητας που χαρακτήριζε το «εν δυνάμει φασίστα». Το κύριο συστατικό αυτού του τύπου προσωπικότητας είναι αυτός που είναι επιρρεπής στην αντισημιτική ιδεολογία και στις αντιδημοκρατικές πολιτικές πεποιθήσεις. Οι ερευνητές διαμόρφωσαν την κλίμακα-F (Fascism), που περιλαμβάνει παραμέτρους, που καθορίζουν την δομή του χαρακτήρα τέτοιων ατόμων. Περιλάμβανε παραμέτρους, όπως η συμβατικότητα, η υπακοή, η αυταρχική επιθετικότητα, η εναντίωση στην επεξεργασία της εμπειρίας με τα συναισθήματα και την φαντασία, η δεισιδαιμονία, η σκληρότητα, η προβλητικότητα κ.α.

Η κλίμακα αυτή εφαρμόστηκε σε 16 Ναζί εγκληματίες υπόδικους στη Δίκη της Νυρεμβέργης, σε συνδυασμό με ένα τεστ προσωπικότητας και διαπιστώθηκε ότι αυτοί οι Ναζί παρουσίασαν υψηλές επιδόσεις σε τρεις παραμέτρους: την εναντίωση στην επεξεργασία της εμπειρίας με τα συναισθήματα και την φαντασία, την δεισιδαιμονία και την προβλητικότητα.

Όπως φάνηκε από την μελέτη, τέτοιες προσωπικότητες χαρακτηρίζονται από ένα αυστηρό υπερεγώ που υποτάσσεται σε έξωθεν συμβάσεις, ενώ έχουν την τάση να αποδίδουν τις εσωτερικές τους παρορμήσεις σε μειονοτικές ομάδες, που οι ίδιοι θεωρούν κατώτερες. Παράλληλα, αντιμετωπίζουν κυνικά τους ανθρώπους και δείχνουν μια ανάγκη για δύναμη και σκληρότητα, αμείλικτη μεταχείριση εκείνων που παραβιάζουν τις συμβάσεις, μια γενική εναντίωση σε τάσεις προς τον συναισθηματισμό ή την φαντασία και μια τάση προς τον μυστικισμό.

Οικογένεια και πρώιμες εμπειρίες

Οι κυριαρχικοί και καταπιεστικοί γονείς που μεταδίδουν στο παιδί άκαμπτους κανόνες επιδεινώνουν τέτοιες προσωπικότητες.

Μια τέτοια επιλογή, ιδεολογικής κοσμοθεωρίας, γίνεται στη πρώιμη ενήλικη ζωή. Στη φάση αυτή το άτομο αυτονομείται από τους γονείς του και δημιουργεί μια ανεξάρτητη κοινωνική ταυτότητα. Η ταύτιση με το έθνος ίσως αποτελεί μια λύση αν το άτομο δυσκολεύεται να ορίσει την ταυτότητα του. Καθώς ο νεαρός ενήλικας διερωτάται «ποιός είναι», η απάντηση έρχεται μέσα από το «που μπορεί να ανήκει».

Μυστικισμός και φασισμός

Όπως έχει φανεί ο φασισμός συνδέεται στενά με τον μυστικισμό. Ο Wilhelm Reich υποστηρίζει ότι «η διάβρωση από τον μυστικισμό είναι το πιο ουσιαστικό μαζικό ψυχολογικό υπόστρωμα για την αποδοχή της φασιστικής ιδεολογίας». Η πίστη στη μοίρα του ατόμου, αυξάνεται σε περιόδους κρίσεων. Για να καταφέρουν τα άτομα να διαχειριστούν τα συναισθήματα απειλής και ανασφάλειας σε μια περίοδο κρίσης, αρχίζουν να πιστεύουν στην μοίρα και στις προφητείες. Ο μυστικισμός δηλαδή πολλές φορές αναπτύσσεται ως ένας αμυντικός μηχανισμός.

Η «λύση» έναντι στο φασισμό

Κλείνοντας ίσως να αναρωτιέστε «Πως ο φασισμός τελικά μπορεί να εξαλειφθεί». Η υφιστάμενη πολιτική αντιμετώπισης του φαινομένου όπως αναφέρθηκε και στην αρχή του άρθρου είναι η καταδίκη και η καταστολή τέτοιων φαινομένων. Όταν όμως μιλάμε για τέτοια πολυσύνθετα ζητήματα δεν αρκεί μόνο αυτό. Μπορούμε να θυμηθούμε το παράδειγμα του προέδρου των ΗΠΑ Richard Nixon το 1971 όπου ξεκίνησε «τον πόλεμο εναντίων των ναρκωτικών». Ο Nixon έδωσε μεγάλη έμφαση στη καταστολή του φαινομένου, διώκοντας τα άτομα και αυστηροποιώντας τις ποινές. Με αυτό τον τρόπο θεωρούσε πως θα λύσει το πρόβλημα των ναρκωτικών. Τελικά σύμφωνα με μελέτες που έγιναν αργότερα αυτό που κατάφερε ήταν να γεμίσουν οι φυλακές, καθώς από το 1915 μέχρι το 2015 το ποσοστό εγκλεισμού αρρένων στις ΗΠΑ πενταπλασιάστηκε.

Προφανώς και τα άτομα που διαπράττουν εγκλήματα θα πρέπει να υποστούν τις συνέπειες του νόμου, ωστόσο η εστίαση στην πρόληψη τέτοιων φαινομένων μπορεί να φανεί πολύ χρήσιμη. Με σωστή πληροφόρηση των νέων από ειδικούς, με παιδεία, μόρφωση, αγωγή και προβολή υγιών προτύπων.

Ο φασισμός σαν ένα πολιτικό φαινόμενο με ψυχοκοινωνικές προεκτάσεις, χρειάζεται μια πολιτική λύση με την βοήθεια όμως και την συνεργασία των κοινωνικών επιστημών.

*Η Γεωργία Κορδώνη είναι Ψυχολόγος, Απόφοιτος Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Εκπαιδευόμενη Σωματική Ψυχοθεραπεύτρια

Ακολουθήστε το News247.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις