Ο θυμός είναι προσωρινή τρέλα: Πώς να τον περιορίσετε

* Το άρθρο του συγγραφέα και καθηγητή Φιλοσοφίας στο City College της Νέας Υόρκης, Massimo Pigliucci δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Οι άνθρωποι θυμώνουν για κάθε είδους λόγο, από τους ασήμαντους (κάποιος με έκοψε στον αυτοκινητόδρομο) μέχρι τους πραγματικά σοβαρούς (άνθρωποι συνεχίζουν να πεθαίνουν στη Συρία και κανείς δεν κάνει τίποτα γι’ αυτό). Αλλά, κυρίως, ο θυμός προκύπτει για ασήμαντους λόγους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία έχει μια ενότητα στον ιστότοπό της αφιερωμένη στη διαχείριση του θυμού. Είναι ενδιαφέρον ότι μοιάζει πολύ με μια από τις παλαιότερες πραγματείες για το θέμα, Περί Οργής, που γράφτηκε από τον στωικό φιλόσοφο Λεύκιο Ανναίο Σενέκα τον 1ο αιώνα μ.Χ.

Ο Σενέκας πίστευε ότι ο θυμός είναι μια προσωρινή τρέλα και ότι ακόμη και όταν δικαιολογείται, δεν πρέπει ποτέ να ενεργούμε βάσει αυτού γιατί, αν και “άλλα κακά επηρεάζουν την κρίση μας, ο θυμός επηρεάζει τη λογική μας: σε άλλους προκύπτουν ήπιες κρίσεις που περνούν απαρατήρητες, αλλά τα μυαλά των ανδρών βυθίζονται απότομα στον θυμό… Η έντασή του δεν ρυθμίζεται σε καμία περίπτωση από την προέλευσή του: φτάνει στο αποκορύφωμα από τις πιο ασήμαντες αρχές”.

Το τέλειο σύγχρονο περιβάλλον για τη διαχείριση του θυμού είναι το διαδίκτυο. Εάν έχετε λογαριασμό στο Twitter ή στο Facebook ή γράφετε, διαβάζετε ή σχολιάζετε σ’ ένα blog, καταλαβαίνετε τι εννοώ. Καλά, ο θυμός του Twitter έχει φτάσει σε νέα ύψη (ή χαμηλά, ανάλογα με την άποψή σας) από τον τέως πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, Ντόναλντ Τραμπ.

Και εγώ γράφω αρκετά σε διαδικτυακά φόρουμ. Είναι μέρος της δουλειάς μου ως εκπαιδευτικού, καθώς και, νομίζω, του καθήκοντός μου ως μέλος της ανθρώπινης πόλης. Οι συζητήσεις που έχω με ανθρώπους από όλο τον κόσμο τείνουν να είναι εγκάρδιες και αμοιβαία διδακτικές, αλλά μερικές φορές γίνονται άθλιες. Ένας εξέχων συγγραφέας που πρόσφατα διαφώνησε μαζί μου σε ένα τεχνικό θέμα γρήγορα με χαρακτήρισε ότι ανήκω σε μια “σχολή ανοησιών”. Ωχ! Πώς είναι δυνατόν να μην προσβάλλεσαι από κάτι τέτοιο, ειδικά όταν δεν προέρχεται από ένα ανώνυμο τρολ, αλλά από έναν διάσημο τύπο με περισσότερους από 200.000 ακόλουθους; Εφαρμόζοντας τη συμβουλή ενός άλλου στωικού φιλοσόφου, του δούλου του 2ου αιώνα που έγινε δάσκαλος, του Επίκτητου, ο οποίος νουθετεί τους μαθητές του με αυτόν τον τρόπο: “Να θυμάστε ότι είμαστε εμείς που βασανίζουμε, εμείς που βάζουμε δυσκολίες στον εαυτό μας – δηλαδή, οι απόψεις μας το κάνουν. Τι σημαίνει, για παράδειγμα, να σε προσβάλλουν; Σταθείτε δίπλα σε έναν βράχο και προσβάλετε τον, και τι έχετε καταφέρει; Αν κάποιος απαντά στην προσβολή σαν βράχος, τι έχει κερδίσει ο υβριστής με την προσβολή του;”.

Πράγματι. Φυσικά, για να αναπτύξω τη στάση του βράχου απέναντι στις προσβολές χρειάζεται χρόνος και εξάσκηση, αλλά γίνομαι καλύτερος σε αυτό. Τι έκανα λοιπόν ως απάντηση στην προαναφερθείσα ατάκα; Συμπεριφέρθηκα σαν βράχος. Απλώς το αγνόησα, επικεντρώνοντας την ενέργειά μου αντί να απαντάω σε ειλικρινής ερωτήσεις από άλλους, να κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ για να τους εμπλέξω σε εποικοδομητικές συζητήσεις. Ως αποτέλεσμα, ο προαναφερθείς εξέχων συγγραφέας, μου λένε, έγινε έξαλλος, ενώ εγώ διατήρησα την ηρεμία μου.

Σήμερα, μερικοί άνθρωποι λένε ότι ο θυμός είναι η σωστή απάντηση σε ορισμένες περιστάσεις, ως αντίδραση στην αδικία, για παράδειγμα, και ότι – με μέτρο – μπορεί να είναι μια κινητήριος δύναμη για δράση. Αλλά ο Σενέκας θα απαντούσε ότι το να μιλάς για ήπιο θυμό σημαίνει να μιλάς για ιπτάμενα γουρούνια: απλά δεν υπάρχει κάτι τέτοιο στο Σύμπαν. Όσον αφορά τα κίνητρα, η στωική άποψη είναι ότι κινούμαστε στη δράση από θετικά συναισθήματα, όπως ένα αίσθημα αγανάκτησης ως μάρτυρες μιας αδικίας ή μια επιθυμία να κάνουμε τον κόσμο ένα καλύτερο μέρος για όλους. Ο θυμός απλώς δεν είναι απαραίτητος και στην πραγματικότητα συνήθως μπαίνει στη μέση.

Η φιλόσοφος Μάρθα Νούσμπαουμ έδωσε ένα διάσημο σύγχρονο παράδειγμα αυτού στο δοκίμιό της για το Aeon για τον Νέλσον Μαντέλα. Καθώς αφηγείται την ιστορία, όταν ο Μαντέλα στάλθηκε στη φυλακή – για 27 χρόνια – από την κυβέρνηση του Απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής, ήταν πολύ, πολύ θυμωμένος. Και για βάσιμους λόγους: όχι μόνο διαπράχθηκε σοβαρή αδικία εναντίον του ως προσωπικότητα, αλλά γενικότερα κατά του λαού του. Ωστόσο, κάποια στιγμή ο Μαντέλα συνειδητοποίησε ότι το να τρέφει το θυμό του και να επιμένει να θεωρεί τους πολιτικούς του αντιπάλους ως υποανθρώπινα τέρατα, δεν θα οδηγούσε πουθενά. Έπρεπε να ξεπεράσει αυτό το καταστροφικό συναίσθημα, να φτάσει στην άλλη πλευρά, να οικοδομήσει εμπιστοσύνη, αν όχι φιλία. Έγινε φίλος με τον δικό του φρουρό και τελικά το στοίχημά του απέδωσε: μπόρεσε να επιβλέπει μια από αυτές τις ειρηνικές μεταβάσεις σε μια καλύτερη κοινωνία που δυστυχώς είναι πολύ σπάνιες στην ιστορία.

Είναι ενδιαφέρον ότι μία από τις κομβικές στιγμές στη μεταμόρφωσή του ήρθε όταν ένας συγκρατούμενος εισήγαγε λαθραία και κυκλοφόρησε μεταξύ των κρατουμένων ένα αντίγραφο ενός βιβλίου ενός ακόμη στωικού φιλοσόφου: Οι Στοχασμοί του Μάρκου Αυρήλιου. Ο Μάρκος σκέφτηκε ότι αν οι άνθρωποι κάνουν λάθος, αυτό που πρέπει να κάνετε είναι “να τους διδάξετε τότε και να τους δείξετε χωρίς να θυμώνετε”. Αυτό ακριβώς που έκανε ο Μαντέλα τόσο αποτελεσματικά.

Λοιπόν, εδώ είναι ο σύγχρονος στωικός οδηγός μου για τη διαχείριση του θυμού, εμπνευσμένος από τη συμβουλή του Σενέκα:

• Ασχοληθείτε με προληπτικό διαλογισμό: σκεφτείτε ποιες καταστάσεις προκαλούν το θυμό σας και αποφασίστε εκ των προτέρων πώς να τις αντιμετωπίσετε.
• Ελέγξτε τον θυμό μόλις νιώσετε τα συμπτώματά του. Μην περιμένετε, αλλιώς θα ξεφύγει από τον έλεγχο.
• Συναναστραφείτε με γαλήνια άτομα, όσο το δυνατόν περισσότερο. Αποφύγετε τους ευερέθιστους ή θυμωμένους. Οι διαθέσεις είναι μολυσματικές.
• Παίξτε ένα μουσικό όργανο ή εμπλακείτε σκόπιμα σε οποιαδήποτε δραστηριότητα χαλαρώνει το μυαλό σας. Ένα χαλαρό μυαλό δεν θυμώνει.
• Αναζητήστε περιβάλλοντα με ευχάριστα, όχι ερεθιστικά, χρώματα. Η χειραγώγηση των εξωτερικών συνθηκών στην πραγματικότητα έχει επίδραση στη διάθεσή μας.
• Μην συμμετέχετε σε συζητήσεις όταν είστε κουρασμένοι, θα είστε πιο επιρρεπείς σε εκνευρισμό, ο οποίος μπορεί στη συνέχεια να κλιμακωθεί σε θυμό.
• Μην ξεκινάτε συζητήσεις όταν διψάτε ή πεινάτε, για τον ίδιο λόγο.
• Χρησιμοποιήστε το αυτοσαρκαστικό χιούμορ, το κύριο όπλο μας ενάντια στο απρόβλεπτο του Σύμπαντος και την προβλέψιμη κακεντρέχεια ορισμένων από τους συνανθρώπους μας.
• Ασκηθείτε στη γνωστική αποστασιοποίηση – αυτό που ο Σενέκας αποκαλεί “καθυστέρηση” της απάντησής σας – πηγαίνοντας μια βόλτα ή αποσυρθείτε στην τουαλέτα, οτιδήποτε θα σας επιτρέψει να ξεφύγετε από μια τεταμένη κατάσταση.
• Αλλάξτε το σώμα σας για να αλλάξετε γνώμη: επιβραδύνετε σκόπιμα τα βήματά σας, χαμηλώστε τον τόνο της φωνής σας, επιβάλετε στο σώμα σας τη συμπεριφορά ενός ήρεμου ανθρώπου.

Πάνω απ’ όλα, να είστε φιλεύσπλαχνοι προς τους άλλους ως δρόμος προς την καλή ζωή. Η συμβουλή του Σενέκα για τον θυμό έχει αντέξει στη δοκιμασία του χρόνου και όλοι θα κάνουμε καλά να την προσέξουμε.