Οι χειρότερες πτυχές της ανθρώπινης φύσης, σε 10 ευρήματα από την ψυχολογία

* Το άρθρο του δημοσιογράφου Christian Jarrett δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Είναι μια ερώτηση που αντηχεί κατά τη διάρκεια των αιώνων – είναι οι άνθρωποι, αν και ατελείς, ουσιαστικά ευγενικά, λογικά, καλοσυνάτα πλάσματα; Ή είμαστε, κατά βάθος, προγραμματισμένοι να είμαστε κακοί, με παρωπίδες, τεμπέληδες, ματαιόδοξοι, εκδικητικοί και εγωιστές; Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις και σαφώς υπάρχουν πολλές παραλλαγές μεταξύ των ατόμων, αλλά εδώ ρίχνουμε κάποιο φως βάσει τεκμηρίωσης για το θέμα μέσω 10 απογοητευτικών ευρημάτων που αποκαλύπτουν τις πιο σκοτεινές και λιγότερο εντυπωσιακές πτυχές της ανθρώπινης φύσης:

Βλέπουμε τις μειονότητες και τους ευάλωτους ως κάτι λιγότερο από ανθρώπους. Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα αυτού του κατάφωρου εξανθρωπισμού προήλθε από μια μελέτη σάρωσης εγκεφάλου, η οποία διαπίστωσε ότι μια μικρή ομάδα μαθητών παρουσίασε λιγότερη νευρική δραστηριότητα που σχετίζεται με το να σκέφτονται ανθρώπους όταν έβλεπαν εικόνες αστέγων ή τοξικομανών, σε σύγκριση με άτομα υψηλότερης κοινωνικής υπόστασης. Μια άλλη μελέτη έδειξε ότι οι άνθρωποι που αντιτίθενται στην μετανάστευση Αράβων τείνουν να αξιολογούν τους Άραβες και τους Μουσουλμάνους κυριολεκτικά ως λιγότερο εξελιγμένους από τον μέσο όρο. Μεταξύ άλλων παραδειγμάτων, υπάρχουν επίσης στοιχεία ότι οι νέοι απανθρωποποιούν τους ηλικιωμένους, και ότι το ίδιο κάνουν άντρες και γυναίκες για τις αλκοολικές γυναίκες. Επιπλέον, η τάση απανθρωποποίησης ξεκινά νωρίς – παιδιά ηλικίας έως πέντε ετών βλέπουν πρόσωπα εκτός ομάδας (ανθρώπους από διαφορετική πόλη ή διαφορετικό φύλο στο παιδί) ως λιγότερο ανθρώπινα απ΄ότι τα άτομα της ομάδας.

Βιώνουμε την χαιρεκακία από την ηλικία των τεσσάρων ετών, σύμφωνα με μια μελέτη του 2013. Αυτή η αίσθηση αυξάνεται εάν το παιδί αντιληφθεί ότι το άτομο αξίζει τη δυστυχία. Μια πιο πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι, από την ηλικία των έξι ετών, τα παιδιά θα πλήρωναν για να παρακολουθήσουν μια αντικοινωνική μαριονέτα να χτυπιέται, αντί να ξοδεύουν τα χρήματα σε αυτοκόλλητα.

Πιστεύουμε στο κάρμα – υποθέτοντας ότι οι καταπιεσμένοι του κόσμου αξίζουν τη μοίρα τους. Οι ατυχείς συνέπειες αυτών των πεποιθήσεων αποδείχθηκαν για πρώτη φορά στην κλασική έρευνα του 1966 από τους Αμερικανούς ψυχολόγους Melvin Lerner και Carolyn Simmons. Στο πείραμά τους, στο οποίο μια μαθήτρια τιμωρήθηκε με ηλεκτροσόκ για λανθασμένες απαντήσεις, οι γυναίκες που συμμετείχαν, στη συνέχεια την αξιολόγησαν ως λιγότερο συμπαθητική και αξιοθαύμαστη όταν άκουσαν ότι θα την έβλεπαν να υποφέρει ξανά, και ειδικά αν ένιωθαν αδύναμες να ελαχιστοποιήσουν αυτό το πόνο. Έκτοτε, η έρευνα έδειξε την προθυμία μας να κατηγορούμε τους φτωχούς, τα θύματα βιασμού, τους ασθενείς με AIDS και άλλους για τη μοίρα τους, προκειμένου να διατηρηθεί η πίστη μας σε έναν δίκαιο κόσμο. Κατ’ επέκταση, οι ίδιες ή παρόμοιες διεργασίες είναι πιθανόν υπεύθυνες για την υποσυνείδητη θετική άποψή μας για τους πλούσιους ανθρώπους.

Είμαστε στενόμυαλοι και δογματικοί. Εάν οι άνθρωποι ήταν λογικοί και ανοιχτόμυαλοι, τότε ο απλός τρόπος για να διορθώσουμε τις λανθασμένες πεποιθήσεις κάποιου θα ήταν να του παρουσιάσουμε κάποια σχετικά γεγονότα. Ωστόσο, μια κλασική μελέτη από το 1979 έδειξε τη ματαιότητα αυτής της προσέγγισης – οι συμμετέχοντες που ήταν έντονα υπέρ ή κατά της θανατικής ποινής αγνόησαν εντελώς τα γεγονότα που υπονόμευαν τη θέση τους, στην πραγματικότητα επέμεναν στην αρχική τους άποψη. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει εν μέρει επειδή βλέπουμε τα αντίθετα γεγονότα να υπονομεύουν την αίσθηση της ταυτότητάς μας. Δεν βοηθάει ότι πολλοί από εμάς έχουμε υπερβολική αυτοπεποίθηση για το πόσο κατανοούμε τα πράγματα και ότι, όταν πιστεύουμε ότι οι απόψεις μας είναι ανώτερες από των άλλων, αυτό μας εμποδίζει να αναζητήσουμε περαιτέρω σχετικές γνώσεις.

Θα προτιμούσαμε να κάνουμε ηλεκτροσόκ στον εαυτό μας από το να αφιερώσουμε χρόνο στις σκέψεις μας. Αυτό αποδείχθηκε σε μια αμφιλεγόμενη μελέτη του 2014 στην οποία το 67% των συμμετεχόντων ανδρών και το 25% των γυναικών που συμμετείχαν, επέλεξαν να κάνουν στον εαυτό τους δυσάρεστα ηλεκτροσόκ αντί να αφιερώσουν 15 λεπτά σε γαλήνια περισυλλογή.

Είμαστε ματαιόδοξοι και με υπερβολική αυτοπεποίθηση. Ο παραλογισμός και ο δογματισμός μας μπορεί να μην είναι τόσο κακοί όταν “παντρεύονται” με κάποια ταπεινοφροσύνη και αυτο-διορατικότητα, αλλά οι περισσότεροι από εμάς πορευόμαστε με διογκωμένες απόψεις για τις ικανότητες και τις δεξιότητές μας, όπως η ικανότητα οδήγησης, η ευφυΐα και η ελκυστικότητα μας – ένα φαινόμενο που ονομάστηκε Φαινόμενο της Λίμνης Γουόμπεγκον από την φανταστική πόλη όπου “όλες οι γυναίκες είναι δυνατές, όλοι οι άντρες είναι όμορφοι και όλα τα παιδιά είναι πάνω από το μέσο όρο”. Κατά ειρωνικό τρόπο, οι άνθρωποι με τις λιγότερες δεξιότητες ανάμεσά μας είναι οι πιο επιρρεπείς σε υπερβολική αυτοπεποίθηση (το λεγόμενο φαινόμενο Dunning-Kruger). Αυτή η ματαιόδοξη αυτοβελτίωση φαίνεται να είναι η πιο ακραία και παράλογη στην περίπτωση της ηθικής μας, όπως στο ποιες αρχές έχουμε και πόσο δίκαιοι πιστεύουμε ότι είμαστε. Στην πραγματικότητα, ακόμη και οι φυλακισμένοι εγκληματίες πιστεύουν ότι είναι ευγενικοί, πιο αξιόπιστοι και ειλικρινείς από το μέσο όρο του πληθυσμού.

Είμαστε ηθικοί υποκριτές. Πρέπει να είναι προσεκτικοί σε όσους είναι οι γρηγορότεροι και οι πιο δυνατοί στην καταδίκη των ηθικών αδυναμιών των άλλων – οι πιθανότητες είναι ότι οι ηθικοί ιεροκήρυκες είναι οι ίδιοι ένοχοι, αλλά έχουν μια πολύ πιο ελαφριά άποψη για τις παραβάσεις τους. Σε μια μελέτη, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι βαθμολόγησαν την ίδια ακριβώς εγωιστική συμπεριφορά (δίνοντας στον εαυτό τους την πιο γρήγορη και ευκολότερη από δύο πειραματικές εργασίες που προσφέρονταν) ως πολύ λιγότερο δίκαιη όταν διαδραματιζόταν από άλλους. Παρομοίως, υπάρχει ένα πολυμελετημένο φαινόμενο που είναι γνωστό ως ασυμμετρία δράστη-παρατηρητή, το οποίο περιγράφει εν μέρει την τάση μας να αποδίδουμε τις κακές πράξεις των άλλων ανθρώπων, όπως οι απιστίες του συντρόφου μας, στον χαρακτήρα τους, αποδίδοντας ταυτόχρονα τις ίδιες πράξεις που επιτελέσαμε εμείς σε περιστασιακές συνθήκες. Αυτά τα διπλά πρότυπα αυτοεξυπηρέτησης θα μπορούσαν ακόμη και να εξηγήσουν το κοινό συναίσθημα ότι η αστάθεια αυξάνεται – έρευνα δείχνει ότι βλέπουμε τις ίδιες πράξεις αγένειας πολύ πιο σκληρά όταν διαπράττονται από ξένους παρά από τους φίλους ή τον εαυτό μας.

Είμαστε όλοι εν δυνάμει trolls. Όπως θα βεβαιώσει οποιοσδήποτε έχει βρεθεί σε μια διαμάχη στο Twitter, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενδέχεται να μεγεθύνουν ορισμένες από τις χειρότερες πτυχές της ανθρώπινης φύσης, εν μέρει λόγω του διαδικτυακού αποτελέσματος της άρσης των αναστολών και του γεγονότος ότι η ανωνυμία (εύκολο να επιτευχθεί στο διαδίκτυο) είναι γνωστό ότι αυξάνει τις τάσεις μας για ανηθικότητα. Ενώ έρευνα έχει δείξει ότι οι άνθρωποι που είναι επιρρεπείς σε καθημερινό σαδισμό (ένα ανησυχητικά υψηλό ποσοστό από εμάς) τείνουν ιδιαίτερα να κάνουν online trolling, μια μελέτη που δημοσιεύθηκε αποκάλυψε πως ο συνδυασμός κακής διάθεσης και έκθεσης σε trolling από άλλους, διπλασιάζει τις πιθανότητες ενός ατόμου να επιδοθεί στο trolling. Στην πραγματικότητα, το αρχικό trolling από μερικούς μπορεί να προκαλέσει μια χιονοστιβάδα αυξανόμενης αρνητικότητας, κάτι που βρήκαν οι ερευνητές όταν μελέτησαν συζήτηση αναγνωστών στο CNN.com, με το “ποσοστό των επισημασμένων αναρτήσεων και το ποσοστό των χρηστών με επισημασμένες αναρτήσεις… να αυξάνεται με την πάροδο του χρόνου”.

Ευνοούμε τους αναποτελεσματικούς ηγέτες με ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά. Ο Αμερικανός ψυχολόγος προσωπικότητας Dan McAdams κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η έντονη επιθετικότητα και οι προσβολές του τέως Προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ έχουν “πρωτόγνωρη απήχηση” και ότι τα “εμπρηστικά tweets” του μοιάζουν με την “παρουσίαση διαταγών” ενός αρχηγού αρσενικού χιμπατζή, “σχεδιασμένου να εκφοβίζει”. Εάν η εκτίμηση του McAdams είναι αληθινή, θα ταιριάζει σε ένα ευρύτερο μοτίβο – το συμπέρασμα ότι τα ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά είναι πιο κοινά στους ηγέτες από τον μέσο όρο των ανθρώπων. Δείτε την έρευνα των οικονομικών ηγετών στη Νέα Υόρκη που διαπίστωσαν ότι σημείωσαν υψηλή βαθμολογία σε ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά αλλά χαμηλότερη από το μέσο όρο στη συναισθηματική νοημοσύνη. Μια μετα-ανάλυση κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπάρχει πράγματι ένας μέτριος αλλά σημαντικός σύνδεσμος μεταξύ της υψηλότερης ιδιότητας της ψυχοπάθειας και της απόκτησης ηγετικών θέσεων, ο οποίος είναι σημαντικός δεδομένου ότι η ψυχοπάθεια συσχετίζεται επίσης με την κακή ηγεσία.

Προσελκυόμαστε σεξουαλικά από άτομα με σκοτεινά χαρακτηριστικά προσωπικότητας. Όχι μόνο επιλέγουμε άτομα με ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά για να γίνουν ηγέτες μας, αλλά στοιχεία δείχνουν ότι οι άνδρες και οι γυναίκες προσελκύονται σεξουαλικά, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, από άτομα που εμφανίζουν τη λεγόμενη “σκοτεινή τριάδα” χαρακτηριστικών – ναρκισσισμός, ψυχοπάθεια και μακιαβελισμός – ρισκάροντας έτσι περαιτέρω διάδοση αυτών των χαρακτηριστικών. Μία μελέτη διαπίστωσε ότι η φυσική ελκυστικότητα ενός άνδρα για τις γυναίκες αυξήθηκε όταν χαρακτηρίστηκε ως ιδιοτελής, χειριστικός και αναίσθητος. Μια θεωρία είναι ότι τα σκοτεινά χαρακτηριστικά επικοινωνούν επιτυχώς την “ποιότητα του συντρόφου” όσον αφορά την εμπιστοσύνη και την προθυμία να αναλάβουν κινδύνους. Αυτό έχει σημασία για το μέλλον του είδους μας; Ίσως να ισχύει – μια άλλη μελέτη, από το 2016, διαπίστωσε ότι εκείνες οι γυναίκες που προσελκύονταν περισσότερο από ναρκισσιστικά πρόσωπα ανδρών έτειναν να έχουν περισσότερα παιδιά.

Μην απογοητεύεστε – αυτά τα ευρήματα δεν λένε τίποτα για την επιτυχία που είχαν ορισμένοι από εμάς στο να ξεπεράσουμε τα πιο βασικά μας ένστικτα. Στην πραγματικότητα, αναμφισβήτητα αναγνωρίζοντας και κατανοώντας τις αδυναμίες μας μπορούμε να τις ξεπεράσουμε με επιτυχία, και έτσι να καλλιεργήσουμε τους καλύτερους αγγέλους της φύσης μας.