Νίκος Φίλης: Με το νομοσχέδιο Κεραμέως οι μαθητές σπρώχνονται στην ιδιωτική εκπαίδευση

Ο βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ και πρώην Υπουργός Νίκος Φίλης, μιλώντας στο NEWS 24/7 ασκεί σκληρή κριτική στο κυβερνητικό νομοσχέδιο για την Παιδεία του οποίου η διαβούλευση λήγει στις 6 Μαϊού και κάνει λόγο για εκχώρηση μερών της δημόσιας εκπαίδευσης στην ιδιωτική.

Διατυπώνει, επίσης, μία συνολική κριτική στην κυβέρνηση και τοποθετείται για το ενδεχόμενο πρόωρης προσφυγής στις κάλπες. 

Πρώτα απ’ όλα, θα ήθελα το σχόλιό σας για το γεγονός ότι το νομοσχέδιο για την παιδεία κατατέθηκε εν μέσω πανδημίας. Γιατί πιστεύετε ότι έγινε αυτό; 

H πανδημία δημιούργησε ανησυχίες, αβεβαιότητες, ανατροπή της καθημερινότητας, συρρίκνωση της κοινοβουλευτικής διαδικασίας και περιορισμό των δικαιωμάτων των πολιτών στη μετακίνηση, στην εργασία και στις συγκεντρώσεις. Μέσα σε αυτό το πρωτόγνωρο κλίμα, στο οποίο προστίθεται και η αγωνία των πολιτών για τη επόμενη μέρα της υγειονομικής κρίσης, το τελευταίο που θα χρειαζόταν είναι να ανοίξουν θέματα που διχάζουν την κοινωνία και επιπλέον να επιχειρηθεί η ψήφισή τους εν αγνοία της. 

Η κυβέρνηση εκμεταλλεύεται την πανδημία ως ευκαιρία για συρρίκνωση δικαιωμάτων και προώθηση νεοφιλελεύθερων πολιτικών. Αυτές τις μέρες στη Βουλή, υπό ειδικό καθεστώς μειωμένης δραστικά συρρικνωμένης συμμετοχής των βουλευτών, συζητείται το νομοσχέδιο για το περιβάλλον, παρά την αντίδραση δεκάδων περιβαλλοντικών οργανώσεων. Με το νομοσχέδιο αντιμετωπίζεται το περιβάλλον ως εχθρός των επενδύσεων και εκχωρείται σε ιδιωτικές εταιρίες η περιβαλλοντική αδειοδότηση· καταργούνται οι φορείς προστασίας οικοσυστημάτων και προωθούνται διαδικασίες αποχαρακτηρισμού των δασών και νομιμοποίησης αυθαιρέτων. 

Κι μάλιστα, όλα αυτά εν μέσω μιας πανδημίας, που πολύ συγκεκριμένα οι αιτίες της βρίσκονται στην ανατροπή των σχέσεων του ανθρώπου με το περιβάλλον και στην κλιματική κρίση. Ευκαιρία λοιπόν η πανδημία για να προωθηθούν ανατροπές στην εκπαίδευση σε βάρος των νέων, αλλά σε βάρος και της ίδιας της ποιότητας της εκπαίδευσης, με τα σχολεία κλειστά και διαλυμένα. Και αυτό όταν οι εκπαιδευτικοί, αβοήθητοι από την πολιτεία, έδωσαν μάχη και πέτυχαν να δημιουργήσουν τελικά μια σχέση των παιδιών με το σχολείο μέσω της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. 

Οι ρυθμίσεις του εκπαιδευτικού νομοσχεδίου δεν έχουν επείγοντα χαρακτήρα και πολιτικά θα τις χαρακτήριζα από σκανδαλώδεις έως αμφιλεγόμενες. Γι` αυτό ο ΣΥΡΙΖΑ έχει καλέσει την υπουργό Παιδείας, αλλά και τον πρωθυπουργό να το αποσύρουν. Προφανώς η κυβερνητική βιασύνη να τις περάσει στηρίζεται στον υπολογισμό ότι τώρα δεν μπορούν να υπάρξουν αντιδράσεις. Θα διαψευστεί όμως η προσδοκία τους γιατί θα είναι μεγάλη η αναστάτωση που θα προκληθεί με την εφαρμογή των μέτρων. Ήδη έχουν εκφράσει την αντίθεσή τους όλοι οι εκπαιδευτικοί φορείς, όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης, ακόμη και η συνδικαλιστική παράταξη ΔΑΚΕ (της ΝΔ) στο χώρο της εκπαίδευσης. 

Γενικότερα, οι αλλαγές στην εκπαίδευση και την υγεία, επειδή αποτελούν αυτό που ονομάζεται «κοινό καλό» είναι αναγκαίο να προωθούνται με τη μέγιστη κοινωνική συναίνεση. Η κυβέρνηση συνεχίζει όμως την παλαιοκομματική τακτική του αιφνιδιασμού και των ανατροπών. Η πανδημία λοιπόν του παλαιοκομματισμού καλά κρατεί… 

Χαρακτηρίσατε το νομοσχέδιο ως εξαιρετικά αρνητικό. Θα μας αναλύσετε λίγο το σκεπτικό σας; 

Με το νομοσχέδιο η κυβέρνηση κλιμακώνει το σχέδιό της, με το οποίο συρρικνώνονται δομές της δημόσιας εκπαίδευσης και σπρώχνονται μαθητές ως πελάτες στις δομές της ιδιωτικής. Θυμάστε το Νοέμβριο, η κυβέρνηση εξομοίωσε τα αμφίβολης ποιότητας πτυχία των Κολλεγίων με τα πτυχία των Πανεπιστημίων. Τώρα απαγορεύει την φοίτηση νέων άνω των 17 ετών στα ΕΠΑΛ και τους δείχνει το δρόμο για τα ιδιωτικά ΙΕΚ. 

Ένας στους τρεις μαθητές πετάγεται έξω από τα ΕΠΑΛ, πολλές ειδικότητες και τομείς θα καταργηθούν, χιλιάδες εκπαιδευτικοί θα οδηγηθούν και πάλι σε μια περίεργη διαθεσιμότητα. Κι όλα αυτά όταν η παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας επιβάλλει την ανάπτυξη της τεχνικής εκπαίδευσης. Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ είχε κάνει μια νέα αρχή στα ΕΠΑΛ και είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον χιλιάδων μαθητών και γονιών. Καθιέρωσε τη μεταλυκειακή μαθητεία με αμοιβή και ασφάλιση και ίδρυσε τα διετή προγράμματα τεχνικής εκπαίδευσης στα Πανεπιστήμια, τα οποία κατάργησε η ΝΔ. 

Με τη διάλυση ουσιαστικά της τεχνικής εκπαίδευσης επιχειρείται σήμερα η μεταφορά της στα ΚΕΚ, με τα περίφημα vouchers. Φαίνεται ότι υπάρχει μια υπόγεια γραμμή που συνδέει οικονομικά συμφέροντα μεταξύ των υπουργείων Παιδείας και Εργασίας. Ο κ. Βρούτσης έχει αναλάβει να βάζει τα λεφτά και η κυρία Κεραμέως τους πελάτες. 

Επίσης: Εν μέσω πανδημίας αυξάνεται ο αριθμός των μαθητών στα τμήματα των δημοτικών και των νηπιαγωγείων. Τι να σχολιάσει κανείς; Κατεύθυνση έπρεπε να είναι η μείωση, για λόγους βέβαια τότε παιδαγωγικούς, όπως έκανε η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, και όχι η αύξηση του αριθμού. Οι επιπτώσεις του νέου μέτρου είναι φανερές. Θα κλείσουν τμήματα, θα διασπαρούν παιδιά σε άλλα σχολεία, θα δυσκολευτεί η σχολική πράξη και χιλιάδες εκπαιδευτικοί θα γίνουν υπεράριθμοι, ενώ θα μειωθεί ο αριθμός των αναπληρωτών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο απομακρύνονται οι διορισμοί μόνιμου προσωπικού, που διαρκώς αναβάλλονται. 

Έπρεπε να έχουν γίνει από το φθινόπωρο με διασφαλισμένα τα κονδύλια από τη δική μας κυβέρνηση. Με το νομοσχέδιο ορθώνονται νέα εμπόδια με πρόσθετες εξετάσεις στα Γυμνάσια και πανελλαδικές εξετάσεις (τράπεζα θεμάτων) από την Α΄ Λυκείου. Θέλουμε σχολείο-λαιμητόμο; Σημειώνω και τις δυσκολίες που θα δημιουργηθούν στις μετεγγραφές φοιτητών καθώς πάνω από τα κοινωνικά κριτήρια καθιερώνεται το λεγόμενο ακαδημαϊκό, δηλαδή, το προαπαιτούμενο των 2750 μονάδων ανάμεσα στη σχολή που πέτυχε ο φοιτητής και σε εκείνο που ζητεί μετεγγραφή. Πιθανά η ρύθμιση αυτή, με την τόση ακρίβεια μονάδων, να αποδειχθεί φωτογραφική. 

Με το νομοσχέδιο επανέρχεται η αναγραφή της διαγωγής στα απολυτήρια. Πρόκειται για έναν αναχρονισμό που δεν αντιμετωπίζει τα προβλήματα συμπεριφοράς στα σχολεία, αλλά στιγματίζει τους μαθητές. Το απολυτήριο Λυκείου ακολουθεί τον πολίτη σε όλη του τη ζωή. Ποια η σκοπιμότητα; Ακόμη και από το ποινικό μητρώο μπορούν να διαγραφούν αδικήματα, όχι όμως από το απολυτήριο! Να θυμίσουμε ότι οι 17άρηδες είναι σήμερα πολίτες. Ψηφίζουν. Αντιμετωπίζονται όμως ως ανώριμα παιδιά. 

Σας κατηγορούν πολλές φορές και εσάς προσωπικά και τον ΣΥΡΙΖΑ ότι δεν επιθυμείτε την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών. Τι απαντάτε δεδομένου ότι στο νέο νομοσχέδιο υπάρχουν σχετικές διατάξεις; 

Άλλο αξιολόγηση και άλλο τιμωρία και εξόντωση. Το μοντέλο της τιμωρητικής αξιολόγησης του αλήστου μνήμης νόμου Διαμαντοπούλου κατέρρευσε μετά από κινητοποιήσεις των εκπαιδευτικών. Τώρα επιχειρείται η επιστροφή του επιθεωρητή. Βοηθό χρειάζονται οι εκπαιδευτικοί, όχι επιθεωρητή. Συνεχή επιμόρφωση κι όχι διαταγές και εγκατάλειψη. 

Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ νομοθέτησε την αυτοαξιολόγηση της σχολικής μονάδας, δηλαδή, τη σοβαρή ενασχόληση του Συλλόγου Διδασκόντων με θέματα που αφορούν ειδικά το σχολείο, όπως η σχολική αποτυχία, το μπούλινγκ και άλλα. Προβλέπουμε, επίσης, την αξιολόγηση των στελεχών της εκπαίδευσης, των περίπου 20.000 διευθυντών και υποδιευθυντών σχολείων. Κι όλα αυτά χωρίς αναταραχή, γιατί η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ επανέφερε το δημοκρατικό κλίμα στο σχολείο και τη σχέση εμπιστοσύνης με τους εκπαιδευτικούς. Τώρα προωθείται ένα άκρως ανταγωνιστικό και εξοντωτικό σύστημα αξιολόγησης, που θα οδηγήσει σε εκπαιδευτικούς και σχολεία πολλών ταχυτήτων. 

Επίσης, σας έχουν κατηγορήσει ως πολέμιους της αριστείας. Γιατί εκφράζετε αντιρρήσεις για την ενίσχυση των Προτύπων Σχολείων; 

Θέλουμε όλα τα σχολεία να είναι άριστα. Επιδιώκουμε παιδεία ισότητας και ποιότητας. Γι αυτό νομοθετήσαμε τη δίχρονη προσχολική εκπαίδευση και το ολοήμερο δημοτικό σχολείο για όλους. Γι αυτό αναμορφώσαμε την Ειδική Αγωγή και για πρώτη φορά κάναμε ΕΚΕΙ μόνιμους διορισμούς, αναβαθμίσαμε τα ΕΠΑΛ και προσπαθήσαμε να αποδώσουμε στα Γυμνάσια και τα Λύκεια τον μορφωτικό ρόλο τους. 

Μέσα σε συνθήκες μνημονιακής λιτότητας, για πρώτη φορά μετά από 15 χρόνια κατορθώσαμε το 2016 να ανοίξουμε στην ώρα τους όλα τα σχολεία. Κάτι που φέτος δεν συνέβη, αφού τα κενά τράβηξαν μήνες, τουλάχιστον ως το Φλεβάρη. Συνεπώς χρειαζόμαστε μέτρα οριζόντιου δημοκρατικού εκσυγχρονισμού της εκπαίδευσης. Στο πλαίσιο αυτό είναι σημαντικός ο ρόλος των Πειραματικών Σχολείων με κλήρωση των μαθητών, προκειμένου να γίνεται πιλοτική εφαρμογή προγραμμάτων. 

Διατηρήσαμε τα 6 ιστορικά Πρότυπα, όχι όμως για να δημιουργήσουμε και να διαιωνίσουμε το καθεστώς των σχολείων πολλών ταχυτήτων. Με το νομοσχέδιο αυξάνεται χωρίς όριο ο θεσμός των Προτύπων, ενώ καθιερώνονται εισαγωγικές εξετάσεις για τα Πρότυπα Λύκεια που μοιάζει σαν πειραματισμός για την επέκτασή τους σε όλα τα Λύκεια. 

Επαναλαμβάνω: Εργαζόμαστε για να είναι όλα καλύτερα για όλους κι όχι τα λίγα για λίγους. Δεν θέλουμε την αριστεία ως προνόμιο, αλλά, ως επιδίωξη για όλους. Η συζήτηση περί αριστείας με την εργαλειοποίηση των Προτύπων δεν αφορά την ποιότητα της εκπαίδευσης, αλλά την επικοινωνιακή-ιδεολογική ανάγκη του νεοσυντηρητισμού. 

Πιστεύετε ότι ο Κυριάκος Μητσοτάκης θα καταφύγει στη λύση των πρόωρων εκλογών μετά την πανδημία; Είναι ο ΣΥΡΙΖΑ έτοιμος για κάτι τέτοιο;

Δεν είμαι στο μυαλό του κ. Μητσοτάκη. Το να συζητούμε όμως για εκλογές μέσα στην πανδημία είναι σα να μην συναισθανόμαστε τα μεγάλα προβλήματα που ‘χει η κοινωνία. Δεν φοβόμαστε τις εκλογές. Όποιος τις προκαλέσει όμως πρέπει να πείσει για τη σκοπιμότητα μιας τέτοιας επιλογής. Σκέφτομαι ότι μια κυβέρνηση που δεν έχει κλείσει ακόμη χρόνο, μπορεί να πάει σε εκλογές για να ζητήσει λευκή επιταγή από τους πολίτες εν όψει αντικοινωνικών μέτρων. 

Μετά τις ανακοινώσεις της κας Κεραμέως μιλήσατε για κυνισμό και αλαζονεία της εξουσίας. Γιατί δεν συμφωνείτε με το άνοιγμα των σχολείων στα Γυμνάσια και τα Λύκεια; Μήπως, επίσης, βλέπετε εκλογές πίσω από την ημερομηνία των Πανελληνίων; 

Σχετικά με τις νομοθετικές πρωτοβουλίες της κυρίας Κεραμέως αλλά και τα σενάρια εκλογών που διακινούν κυβερνητικοί κύκλοι τοποθετήθηκα παραπάνω. Σχετικά με την επαναλειτουργία των σχολείων, πλην της Γ’ Λυκείου που είμαστε θετικοί, απευθύνουμε για μια ακόμη φορά έκκληση να μην υλοποιηθεί. 

Ο λόγος είναι ότι φοβόμαστε τις συνέπειες που μπορεί να υπάρξουν για τους μαθητές, τους εκπαιδευτικούς και τον ευρύτερο πληθυσμό. Δεν βλέπουμε το λόγο για την ανάληψη ενός αχρείαστου ρίσκου, που μπορεί να θέσει σε κίνδυνο όσα πετύχαμε ως κοινωνία τους δύο τελευταίους μήνες. Όταν, μάλιστα, το πραγματικό χρονικό διάστημα διδασκαλίας θα είναι 8-9 ημέρες και, επίσης, είναι γνωστή η όχι ικανοποιητική κατάσταση των σχολικών υποδομών. Αξίζει για ένα τόσο μικρό διάστημα με μηδενικό σχεδόν εκπαιδευτικό αποτέλεσμα, να πάρουμε τέτοια απόφαση; Όχι, βέβαια! 

Tι εξυπηρετεί αυτό πέρα από πολιτικές σκοπιμότητες, ήτοι την επιδίωξη της κυβέρνησης να φιλοτεχνήσει εικόνα επίπλαστης κανονικότητας; Οι απόψεις των επιστημόνων είναι διιστάμενες, ενώ πολλές ευρωπαϊκές χώρες και οι ΗΠΑ θα ανοίξουν τα σχολεία τον Σεπτέμβριο. Ακόμη και ο κ. Τσιόδρας μίλησε για απόφαση με «μέγιστη επιφύλαξη», όπως είπε.

Κι εμείς, λοιπόν, μαζί με την τεράστια πλειοψηφία των εκπαιδευτικών και των γονέων προβάλλουμε την αντίρρησή μας και «μέγιστη επιφύλαξη» για το άνοιγμα των σχολείων. Επίσης, διαφωνούμε και εμείς όπως και οι εκπαιδευτικές ομοσπονδίες, με την πρωτοφανή και παράνομη απόφαση της κυρίας Κεραμέως η οποία με προφορική εντολή -κι αυτό δεν είναι τυχαίο- καλεί τους εκπαιδευτικούς να μεταδίδουν «live» ως και από τα προσωπικά τους κινητά(!) τo μάθημα στην τάξη. 

Δηλαδή, να μπορεί ο καθένας, ακόμη και κακόβουλος, να υπεισέρχεται στην εκπαιδευτική διαδικασία που δομείται πάνω στην απαρέγκλιτη αρχή της προσωπικής εμπιστοσύνης και της εμπιστευτικότητας μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητή, όταν κλείνει η πόρτα της αίθουσας. Γιατί το κάνει αυτό; Μα γιατί η κυρία Κεραμέως δίνει κι αυτή μηδαμινή σημασία στην παιδαγωγική πτυχή της ολιγοήμερης επαναλειτουργίας των σχολείων…

Εξάλλου γι` αυτό παρέχει το δικαίωμα απουσίας από το σχολείο με μια απλή δήλωση, χωρίς προσμέτρηση των απουσιών! Αντιλαμβανόμενη λοιπόν ότι θα είναι μεγάλος ο αριθμός των μαθητών που θα απουσιάζουν κάνοντας χρήση της παρεχόμενης «διευκόλυνσης», η κυρία Κεραμέως, μην μπορώντας να απαιτήσει από τους εκπαιδευτικούς διπλασιασμό του ωραρίου, για ζωντανή διδασκαλία το πρωί και εξ αποστάσεως το απόγευμα ή το βράδυ, θέλει να τις συγχωνεύσει σε μια διαδικασία. Δύο σε ένα δηλαδή, λες και η εκπαίδευση είναι προϊόν σε super market. Αποφάσεις σε κατάσταση πανικού, αμελέτητες και «στο πόδι», όπως μας έχει συνηθίσει το υπουργείο Παιδείας υπό την παρούσα πολιτική ηγεσία της. Tην καλούμε, πριν αναγκάσει τους εκπαιδευτικούς να ασκήσουν τα έννομα δικαιώματά τους, να πάρει πίσω αυτή τη ρύθμιση.

Κατά γενική παραδοχή ο ΣΥΡΙΖΑ “κέρδισε” αντιπολιτευτικούς πόντους με την υπόθεση των voucher. Θεωρείτε ότι ως κόμμα αργήσατε να βρείτε πατήματα στην αντιπολίτευση; 

Δεν βλέπουμε τα προβλήματα ως αφορμές αντιπολίτευσης, σε αντίθεση με την κυβέρνηση που διαχειρίζεται το δημόσιο χρήμα με αδιαφάνεια και πελατειακές σχέσεις. Με την υπόθεση των voucher η κυβέρνηση προσέβαλε τη νοημοσύνη των χιλιάδων επιστημόνων της χώρας, έδειξε ότι δεν σέβεται τη μορφωμένη μεσαία τάξη ενώ ενδιαφέρεται για την εξυπηρέτηση μεγάλων οικονομικών συμφερόντων με τα οποία συνυπάρχει σε ένα ευρύτερο πλαίσιο εξουσίας. 

Ο ΣΥΡΙΖΑ ακολούθησε μια πολιτική εποικοδομητικής αντιπολίτευσης κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. Δεν επιχείρησε να κερδοσκοπήσει στο θέμα της υγείας και της αγωνίας των πολιτών. Έθεσε προτεραιότητες την ενίσχυση του ΕΣΥ με προσλήψεις προσωπικού και τον εφοδιασμό των νοσοκομείων και των υγειονομικών με όλα τα αναγκαία μέσα για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού. Χρειάζεται επίσης να γίνουν χιλιάδες τεστ, προκειμένου η επιστροφή της οικονομίας και της κοινωνίας να γίνει με ασφάλεια. 

Εξαρχής προτείναμε ένα κοστολογημένο πρόγραμμα εμπροσθοβαρών μέτρων για την ενίσχυση των εργαζομένων, των επιχειρήσεων και των αυτοαπασχολουμένων, προκειμένου να συγκρατηθεί κατά το δυνατόν η ύφεση. Είχαμε άλλωστε δημιουργήσει το απόθεμα ασφαλείας με τα 37 δις ευρώ. Η κυβέρνηση αρνήθηκε να προχωρήσει τα αναγκαία άμεσα μέτρα και ακολουθεί την τακτική «βλέποντας και κάνοντας». Πίσω όμως από τη «μάσκα» της κυβερνητικής πολιτικής βρίσκονται σκληρά νεοφιλελεύθερα μέτρα όπως η διάλυση των εργασιακών σχέσεων με αφορμή τώρα την αρρύθμιστη τηλεργασία, η καθιέρωση του καθεστώτος «μισή απασχόληση μισός μισθός». 

Πριν την πανδημία είχε νομοθετηθεί η υπονόμευση των συλλογικών διαπραγματεύσεων. Με επίκεντρο την τεράστια ύφεση δημιουργούνται ανταγωνιστικά προγράμματα, που προφανώς αναφέρονται σε αντίπαλες μορφές διακυβέρνησης της χώρας. Και στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Το δημόσιο σύστημα υγείας, αυτό που πριν λίγο καιρό ήθελε να ιδιωτικοποιήσει η ΝΔ, αποδεικνύεται πυλώνας για την ίδια την επιβίωση των πολιτών. Η οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας τίθεται σε νέα βάση. Καθώς μάλιστα μέσα στην πανδημία αποδείχθηκε ότι είναι αναγκαία η παραγωγή σε ορισμένους τομείς σε κάθε χώρα, καθώς και ο έλεγχος της διατροφικής αλυσίδας και γενικότερα του εφοδιασμού. Η αγορά δεν μπορεί να διασφαλίσει το δημόσιο συμφέρον. Το κέρδος δεν μπορεί να είναι πάνω από τα συμφέροντα των πολιτών. 

Οι πρωτοβουλίες λοιπόν του ΣΥΡΙΖΑ αποσκοπούν στη διαμόρφωση κοινωνικών και πολιτικών συμμαχιών,ώστε με πρόγραμμα να πάμε σε μια επόμενη μέρα. Άλλωστε, η απλή αναλογική, με την οποία θα γίνουν οι εκλογές όποτε κι αν γίνουν, επιβάλλει προγραμματικές συγκλίσεις. Η πλειοψηφία των πολιτών διαπιστώνει ότι μόνο κυβερνήσεις συνεργασίας μπορούν να βγάλουν τη χώρα από την κρίση. Κι αυτή η πορεία, που προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά κοινωνικής σωτηρίας, μπορεί να αποδώσει περισσότερους καρπούς αν εμπνεύσει την κοινωνία, αν αντιμετωπίσει εγκαίρως τις αγωνίες, αν ένα πρόγραμμα ρεαλιστικών στόχων με όραμα γίνει υπόθεση των πολιτών.