Συμφωνικό Ποίημα: Όταν η μουσική αφηγείται εικόνες

Η συναρπαστική πορεία ενός συμφωνικού είδους που συνεχίζει να εξελίσσεται και να μεταμορφώνεται με τους πιο σύγχρονους τρόπους με αφορμή τη σειρά διαδραστικών συναυλιών "Ταξίδι στο Κέντρο της Μουσικής" που θα παρουσίασει η ΚΟΑ.

ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΑΣ
16 Ιανουαρίου 2022 09:16

Εσείς τι φαντάζεστε όταν ακούτε την αγαπημένη σας μουσική; Τοπία, εικόνες από την καθημερινότητα, περιπετειώδεις σκηνές; Είναι γεγονός, ότι οι άνθρωποι φέρνουν στο μυαλό τους αναμνήσεις, συνειρμούς, διαλόγους από κινηματογραφικά έργα κι ένα σωρό άλλα πράγματα, όταν ακούνε μουσική. Η αμερικανική μουσική βιομηχανία, άλλωστε, το εκμεταλλεύτηκε αυτό, δημιουργώντας τα γνωστά βίντεο κλιπ τη δεκαετία του ’80.

Το NEWS 24/7 εξερευνά και εξηγεί τις οπτικοακουστικές διαστάσεις του λεγόμενου συμφωνικού ποιήματος, με αφορμή τα εγκαίνια της νέας σειράς διαδραστικών συναυλιών «Ταξίδι στο Κέντρο της Μουσικής» της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών.

Ήχοι που γίνονται εικόνες

Πώς ορίζεται όμως το συμφωνικό ποίημα; Μα, ως η απόδοση μιας αφήγησης, εικόνων ή συναισθημάτων αποκλειστικά μέσω της μουσικής. Μια ιδέα που ξεκινά από την αρχαιότητα την ίδια στιγμή που αξιοποιεί τις τελευταίες εξελίξεις της τεχνολογίας. Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Στην ιστορία της μουσικής, συνθέσεις που έχουν αφηγηματικό, περιγραφικό ή αναπαραστατικό χαρακτήρα ονομάζονται συμφωνικά ποιήματα και μπορεί να προέρχονται από άλλες μορφές τέχνης, όπως τη ζωγραφική, την ποίηση ή την λογοτεχνία. Ο Μακάβριος Χορός του Καμίγ Σαιν-Σανς ή η Νύχτα στο Φαλακρό Βουνό του Μοντέστ Μουσόργκσκι ανήκουν σε αυτή την κατηγορία, όπως φυσικά και πολλά μεγαλειώδη έργα του Ρίχαρντ Στράους σαν τη Συμφωνία των Άλπεων και το Τάδε Έφη Ζαρατούστρα.

Παλιά ιστορία

Το παλαιότερο καταγεγραμμένο έργο με ψήγματα συμφωνικού ποιήματος βρίσκεται στην αρχαία Ελλάδα. Στα Πύθια, που γίνονταν κάθε τρία χρόνια προς τιμήν του θεού Απόλλωνα στους Δελφούς, καθιερώθηκε το 586 π.Χ. η εκτέλεση σόλο αυλού (αύληση) ως μουσικό αγώνισμα. Η αποστολή ήταν η εξής: οι διαγωνιζόμενοι έπρεπε να περιγράψουν με μια μουσική σύνθεση που ονομαζόταν Πυθικός Νόμος, την πάλη του Απόλλωνα με τον Πύθωνα, τον φοβερό δράκοντα-φίδι, που αρχικά ήταν ο κύριος των Δελφών, και να υμνήσουν την τελική νίκη του θεού.

Ο αυλητής Σακάδας από το Άργος, που περιγράφεται από τον Λυσία ως ένας από «τοὺς εὑρετὰς τῆς πρώτης μουσικῆς» ήταν ο πρώτος που κέρδισε το αγώνισμα, μένοντας στην ιστορία σαν εκείνος που συνέθεσε το πρώτο συμφωνικό ποίημα. Σύμφωνα με τον Παυσανία, τη νίκη του αυτή την επανέλαβε και στις δύο επόμενες πυθιάδες με νέους Πυθικούς νόμους, καθιερώνοντας τη συγκεκριμένη μορφή σύνθεσης.

Κρατική Ορχήστρα Αθηνών

Όργανα που μιλάνε

Στα σπουδαία συμφωνικά ποιήματα, πέραν της πρωτοτυπίας που διέπει την ίδια την ιδέα πίσω από αυτά, συναντάμε μια εξίσου πρωτότυπη «μεταγραφή» της μουσικής σε ήχους που λένε μια ιστορία. Έτσι, για παράδειγμα, στο Μακάβριο Χορό, μπορούμε να ακούσουμε τον ήχο των σκελετών που κροταλίζουν μεταξύ τους, μέσα από τα ξυλόφωνα. Η χρήση του ξυλόφωνου, μάλιστα, ήταν κάτι τόσο νέο και πρωτοποριακό για την εποχή, που ο Σαιν-Σανς σημείωσε πάνω στην παρτιτούρα του έργου, πού μπορούσε αυτό να αγοραστεί.

Από την άλλη, στον Μολδάβα του Μπέντριχ Σμέτανα, αναπαρίσταται η πορεία του ποταμού, ο οποίος, όπως λέει ο συνθέτης, «περνά μέσα από την εξοχή, όπου γιορτάζονται γάμοι με χορούς και τραγούδια, ενώ τη νύχτα οι νύμφες του νερού και του δάσους ξεφαντώνουν πάνω στα κύματά του».

Ο Ρίχαρντ Στράους, θέλοντας να αποχαιρετήσει μεγαλοπρεπώς το είδος του συμφωνικού ποιήματος με το τελευταίο του έργο – σε αυτό το είδος- , τη Συμφωνία των Άλπεων, προχώρησε σε μια ογκώδη και αξιοθαύμαστη δημιουργία. Η Συμφωνία των Άλπεων χρησιμοποιεί πλήθος χάλκινων πνευστών, στα οποία συμπεριλαμβάνεται και μια ομάδα από δώδεκα κόρνα, δύο τρομπέτες και δύο τρομπόνια που παίζουν σε ένα σημείο στην αρχή του έργου εκτός σκηνής. Ακόμη, χρησιμοποιεί και πρωτόγνωρα πολλά κρουστά με αρκετά από αυτά να είναι και ασυνήθιστα για την εποχή. Το έναυσμα για τη σύνθεση ήταν μια έντονη προσωπική εμπειρία του Στράους, όταν κατά τη διάρκεια περιπετειώδους ανάβασης με φίλους στα βουνά της Βαυαρίας, έζησε μία αναπάντεχη καταιγίδα.

Στις μέρες μας

Και στον 21 αιώνα, ερχόμαστε συνεχώς σε επαφή με συμφωνικά ποιήματα. Με ποιον τρόπο; Η σύγχρονη μορφή των συμφωνικών ποιημάτων δεν είναι άλλη από την κινηματογραφική μουσική.

Ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ στην Οδύσσεια του Διαστήματος, θέλησε να ξεφύγει από τη δομή του κλασικού αφηγηματικού κινηματογράφου και δημιούργησε ένα έργο που προσλαμβάνεται ως μια κατά βάση εξωγλωσσική εμπειρία. Σε αυτό το εγχείρημα συνέβαλε καθοριστικά η μουσική επένδυση της ταινίας που είναι αποκλειστικά αποσπάσματα από κλασικούς και σύγχρονους συνθέτες συμφωνικής μουσικής.

Μια άλλη περίπτωση, είναι αυτή του Αντρέι Ταρκόφσκυ, ο οποίος μάλιστα θεωρούσε ότι οι φυσικοί ήχοι γύρω μας έχουν τόσο ενδιαφέρον που εάν χρησιμοποιηθούν σωστά, καμία ταινία δεν θα χρειάζεται μουσική. Παρόλα αυτά, η χρήση της μουσικής στις ταινίες του μόνο τυχαία δεν είναι. Είτε πρόκειται για την ηλεκτρονική μουσική του συνεργάτη του, Έντουαρντ Αρτεμίεφ, είτε για την πάντοτε πνευματικής χροιάς επίκληση στον Μπαχ, η μουσική δεν είναι επικουρική, αλλά παραγωγική.

Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν, ότι το συμφωνικό ποίημα είναι ένα είδος συμφωνικής μουσικής που όχι μόνο άντεξε στο χρόνο, αλλά μεταμορφώθηκε σε κάτι σύγχρονο, ενώ έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της έβδομης τέχνης. Με αυτό το σκεπτικό, ίσως θα έπρεπε να το δούμε ως ένα είδος μουσικής που έχει παρελθόν, παρόν και μέλλον. Μέσα από μία προσέγγιση που φτάνει πέρα από την επιφάνεια.

Μια αλλιώτικη συναυλία

Όμως…πώς μπορεί κάποιος να φτάσει στο βάθος ενός μουσικού είδους; Ποιο ταξίδι μπορεί να μας οδηγήσει κάτω από την επιφάνεια; Και… πώς προσδιορίζεται, πώς προσεγγίζεται το όποιο βάθος; Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών εγκαινιάζει τη σειρά διαδραστικών συναυλιών Ταξίδι στο Κέντρο της Μουσικής που παρουσιάζουν ο χαρισματικός (σόουμαν) συνθέτης & πιανίστας Χρίστος Παπαγεωργίου, και η δημοφιλής ιστορικός Μαρία Ευθυμίου. Διευθύνει ο επιδραστικός Λουκάς Καρυτινός. Πρόκειται για καινοτόμες συναυλίες στις οποίες συγκλίνουν διαφορετικά μέσα (ομιλίες, βίντεο, μουσική) σε σκηνοθεσία Κατερίνας Ευαγγελάκου. Σκοπός, η παρουσίαση – κάθε φορά- ενός διαφορετικού συμφωνικού είδους, ξεκινώντας από το Συμφωνικό Ποίημα, την κομβική καινοτομία που έφεραν ο Εκτόρ Μπερλιόζ και ο Φραντς Λιστ. Παρουσιάζεται η ιστορική πορεία του συμφωνικού ποιήματος, από τις πρώτες ορχηστρικές περιγραφές εικόνων και καταστάσεων, μέχρι τα μεγάλα συμφωνικά ποιήματα του Στράους. Ο στόχος σαφής: μέσα από την σκηνοθετημένη ερμηνεία έργων, τη γνωριμία με τα όργανα και τους μουσικούς, επεξηγηματικές ομιλίες, αλλά και με τη συνδρομή της τεχνολογίας, σκιαγραφείται η διαχρονική αξία της συμφωνικής μουσικής με τρόπο κατανοητό αλλά και συναρπαστικό.