Ο ΑΡΗΣ ΔΑΚΑΝΑΛΗΣ ΜΑΣ ΕΞΗΓΕΙ ΠΩΣ ΛΥΘΗΚΕ Ο ΓΡΙΦΟΣ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

Μετεωρίτες κόβουν βόλτες κοντά στη γη, πλανήτες ερευνώνται για να διαπιστωθεί αν υπάρχει ενδεχόμενο μετοίκησης, ο Έλον Μασκ και διάφοροι άλλοι εκτοξεύουν δορυφόρους που ‘κόβουν’ τα μονοπάτια στα αστέρια και τους αστερισμούς -και τελικά δεν ξέρουμε αν αυτό που βλέπουμε στον ουρανό είναι αστέρι ή δορυφόρος-, η NASA επιβεβαιώνει διαρκώς και περισσότερους εξωπλανήτες, ενώ επιστρατεύτηκε και μηχάνημα αξίας 10 δισεκατομμυρίων δολαρίων για να ‘ανακαλύψει’ από τι είμαστε φτιαγμένοι και πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος.

Γενικά επικρατεί θα έλεγες ένας αναβρασμός με όσα υπάρχουν εκεί έξω (στο διάστημα). Προφανώς και τα τεχνολογικά μέσα που υπάρχουν διαθέσιμα επιτρέπουν αυτές τις εξελίξεις. Ξέρεις όμως, πώς ξεκίνησαν όλα; Από έναν μηχανισμό που ανακάλυψαν οι αρχαίοι Έλληνες. Συμπτωματικά, δυο Έλληνες μετείχαν και στην αποκωδικοποίηση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, που για δεκαετίες χρόνια αποτελούσε αίνιγμα για επιστήμονες ουκ ολίγων ειδικοτήτων.

Η έρευνα του UCL Antikythera Research Team του Univercity College του Λονδίνου φαίνεται να είναι αυτή που έλυσε. Η εξαμελής ομάδα στην οποία ανήκουν και δυο Έλληνες πρόσφερε στον κόσμο την πιο επιστημονικά τεκμηριωμένη άποψη, για το μπροστινό κομμάτι του μηχανισμού που έχει χαθεί. Δηλαδή, το πλανητάριο που από ό,τι φαίνεται, έδειχνε την κίνηση των πλανητών.

Το Magazine ήλθε σε επαφή με τον φυσικό Άρη Δακανάλη, εκ των επιστημόνων (μεταξύ τους είναι και η αρχαιομεταλλουργός Μυρτώ Γεωργακοπούλου) που φαίνεται ότι ‘έσπασαν’ το γρίφο, για να βοηθήσει στην απλή -και κατανοητή- εξήγηση της τρομερής ανακάλυψης για το μοναδικό -στην ιστορία- μηχανισμό.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΖΕΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΦΟΥΓΓΑΡΑ ΗΛΙΑ ΣΤΑΔΙΑΤΗ

Το 1900, ο σφουγγαράς από τη Σύμη, Ηλίας Σταδιάτης είχε πάει για άλλη μια μέρα στη δουλειά. Έβρεχε τόσο που μαζί με τους συναδέλφους του αναζήτησαν καταφύγιο στα Αντικύθηρα -μεταξύ Κυθήρων και Κρήτης. Όταν υποχώρησε η καταιγίδα, βγήκε για δουλειά.

Μετά την κατάδυση σε βάθος μεταξύ 40 και 64 μέτρων, επέστρεψε αλαφιασμένος στην επιφάνεια για να ενημερώσει τους συναδέλφους του πως είχε δει μπροστά του “ένα σωρό από γυμνούς νεκρούς ανθρώπους”. Διατάχθηκε η πρώτη ενάλια αρχαιολογική ανασκαφή της ιστορίας για το ναυάγιο που ήταν βγαλμένο από τις ονειρώξεις των απανταχού κυνηγών θησαυρών και προορισμό ζωής για τους υποβρύχιους αρχαιολόγους.

Περιείχε θησαυρούς, μαρμάρινα γλυπτά και άλλα μοναδικά αντικείμενα που έγιναν ο λόγος να αποφασιστεί η πρώτη ενάλια αρχαιολογική ανασκαφή της ιστορίας. Διήρκεσε έως τις 30/9 του 1901 και όσα υπήρχαν στο ναυάγιο υπάρχουν σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.

ΕΝΑ ΑΤΥΧΗΜΑ ΑΠΟΚΑΛΥΨΕ ΤΟ ΘΑΥΜΑ

Μεταξύ όσων ‘έβγαλαν’ οι Συμιακοί δύτες ήταν και ένα αντικείμενο (στο μέγεθος μεγάλου λεξικού), στο οποίο ουδείς έδωσε σημασία. Όλοι είχαν μείνει έκθαμβοι από τα υπόλοιπα ευρήματα. Το αυτό συνέβη και στο Μουσείο, ώσπου λίγους μήνες αργότερα το αντικείμενο έσπασε κι έτσι αποκαλύφθηκαν οι χάλκινοι τροχοί που υπήρχαν στο εσωτερικό του. Είχαν το μέγεθος νομισμάτων.

Ήταν γρανάζια που κανονικά δεν έπρεπε να υπάρχουν, αφού δεν είχαν ανακαλυφθεί στην αρχαία Ελλάδα ή όπου αλλού στον τότε κόσμο. (δεν είναι ακριβές, υπήρχαν γρανάζια αλλά μεγάλα σε μέγεθος για νερόμυλους κλπ, ενώ αυτά ήταν γρανάζια ακριβείας για ρολόγια και μηχανισμούς. Έχουν βρεθεί και στην Κίνα σε παρόμοια εποχή αλλά πολύ κακής ποιότητας και μεγάλα σε μέγεθος).

Η αξία και η μοναδικότητα τους αναγνωρίστηκαν από τον τότε διευθυντής του Μουσείου, εκ Κυθήρων αρχαιολόγος, Βαλέριος Στάης. Ο ίδιος διαπίστωσε τους αστρονομικούς όρους στις επιγραφές και τη μοναδικότητα της κατασκευής, προϊόν τεχνογνωσίας μεταγενέστερων χρόνων.

Είχε μόλις ανακαλύψει το αρχαιότερο -γνωστό- μηχανισμό αναγνώρισης της πλανητικής λειτουργίας (το θρίαμβο της αρχαίας ελληνικής αστρονομίας) ή αν προτιμάς τον πρώτο αναλογικό υπολογιστή της ιστορίας.

Ονομάστηκε “Μηχανισμός των Αντικυθήρων” και στα χρόνια που ακολούθησαν, αναρίθμητοι επιστήμονες, από όλον τον κόσμο, προσπάθησαν να τον αποκωδικοποιήσουν. Για περισσότερα από 120 χρόνια, ιστορικοί, αρχαιολόγοι, μαθηματικοί, αστρονόμοι, φυσικοί και άνθρωποι που ασχολούνται με την ιστορία της ωρολογοποιίας και της μηχανικής προσπαθούσαν να λύσουν το αίνιγμα του θαυμαστού μηχανισμού.

ΤΟ ΠΑΖΛ ΤΩΝ 82 ΚΟΜΜΑΤΙΩΝ

Βέβαια, αυτό που είχαν μπροστά τους ήταν 82 θραύσματα της αρχικής μάζας που συνέθεταν ένα παζλ για πολύ δυνατούς λύτες. Ήταν οι επιστήμονες που δοκίμασαν να κάνουν τη σύνθεση και κατάλαβαν ότι επρόκειτο για συσκευή προσαρμοσμένης αστρονομικής μηχανής υπολογισμού, μεγάλης πολυπλοκότητας.

Η εξαμελής UCL Antikythera Research Team αποκάλυψε ό,τι δεν είχε καταφέρει κανείς μέχρι τώρα. Όπως λέει ο κύριος Δακανάλης “από το μηχανισμό επιζεί σήμερα περίπου μόνο το 1/3 αυτού που υπήρχε, όταν φτιάχτηκε. Έχει δυο όψεις: την εμπρόσθια και την οπίσθια. Για την πίσω δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, ως προς τις λειτουργίες του -το πώς είναι τα γρανάζια που την κάνουν να λειτουργεί και ποιες πληροφορίες παρείχε. Αυτό το κεφάλαιο είχε κλείσει.

Από το εντυπωσιακό, μπροστινό κομμάτι έχει χαθεί το μεγαλύτερο μέρος -πιθανότατα ανεπιστρεπτί. Το Ίδρυμα Λασκαρίδη κάνει καταδύσεις κάθε τόσο, αλλά είναι σαν να ψάχνει ψύλλους στα άχυρα. Ακόμα και αν υπήρχε κάτι που δεν είχε βρεθεί νωρίτερα, μάλλον έχει διαβρωθεί στο βαθμό που δεν υπάρχει πια πλέον. Μπορούμε όμως να ελπίζουμε.

Αυτό που κάναμε ήταν να φτιάξουμε την πιο επιστημονικά τεκμηριωμένη άποψη, για το πώς θα μπορούσε να μοιάζει αυτό το μπροστινό κομμάτι και πιο συγκεκριμένα το πλανητάριο -που έδειχνε την κίνηση των πλανητών. Υπήρχαν κάποιες ιδέες στην επιστημονική κοινότητα, εν τούτοις εμείς έχουμε την πιο επιστημονικά τεκμηριωμένη άποψη για το πώς θα μπορούσε να είναι αυτό το κομμάτι που δεν υπάρχει σήμερα”.

‘Έσπασαν’ το γρίφο για τον οδοντωτό τροχό που υπήρχε στο μπροστινό μέρος του μηχανισμού, αποκαλύπτοντας στοιχεία που μέχρι σήμερα δεν είχαν επιλυθεί “και αμφισβητούν πολλές από τις προκαταλήψεις σχετικά με τις τεχνολογικές δυνατότητες των αρχαίων Ελλήνων”.

Ο κεντρικός μηχανισμός του Μηχανισμού αποτελείται από 69 γρανάζια, διαφορετικών μεγεθών και τύπων. Τα 35 έμφανίστηκαν’ στις τρισδιάστατες εικόνες και έμενε να ‘τοποθετηθούν’ από τους επιστήμονες, τα υπόλοιπα -με τρόπο που να εξυπηρετεί το σύστημα που επέτρεπε στο πολυσύνθετο αστρονομικό όργανο μπορούσε να προβλέψει φαινόμενα όπως η ευθυγράμμιση (σύνοδος) ουράνιων σωμάτων, να συνδυάσει τις θέσεις των 5 πλανητών που ήταν γνωστοί (Άρης, Ερμής, Δίας, Κρόνος, Αφροδίτη), να βάζει στην εξίσωση την ελλειπτική πορεία της Σελήνης και να ‘δείχνει’ πώς ήταν το Σύμπαν.

ΠΩΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΣΑΝ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΤΙ ΓΙΝΟΤΑΝ ΑΠΟ ΠΑΝΩ ΤΟΥΣ

Οι αρχαίοι Έλληνες φημίζονταν για τις αστρονομικές τους γνώσεις. Δια γυμνού οφθαλμού έβλεπαν τον νυχτερινό ουρανό από μια γεωκεντρική προοπτική: κάθε βράδυ, καθώς η Γη γύριζε γύρω από τον άξονά της, παρακολουθούσαν τον θόλο των αστεριών να περιστρέφονται. Οι σχετικές τους θέσεις παρέμειναν αμετάβλητες και για αυτό τα αποκαλούσαν ‘σταθερά αστέρια’. Οι πρώτοι αστρονόμοι είδαν επίσης, σώματα να κινούνται στο φόντο των άστρων και κατέγραψαν ότι το φεγγάρι έκανε περιστροφή απέναντι στα αστέρια κάθε 27,3 ημέρες, ενώ ο ήλιος ήθελε ένα χρόνο.

Τα άλλα κινούμενα σώματα ήταν οι πλανήτες που ονόμασαν ‘περιπλανώμενους’, αφού είχαν ασταθή κίνηση. Κάτι που τους αναδείκνυε στο μεγαλύτερο πρόβλημα της εποχής. Είχαν παρατηρήσει ότι κάποιες φορές οι ‘περιπλανώμενοι’ κινούνταν προς την ίδια κατεύθυνση με τον ήλιο (κίνηση “προόδου”), έπειτα σταματούσαν και αντέστρεφαν την κατεύθυνση (κίνηση “αναδρομής)”. Έπειτα από λίγο, έφταναν σε ακίνητο σημείο, πριν αρχίσουν ξανά την κίνηση προόδου.

Αυτές οι περιστροφές ονομάστηκαν συνοδικοί κύκλοι των πλανητών (οι κύκλοι ήταν σε σχέση με τον ήλιο). Σήμερα ξέρεις πως οι πλανήτες περιστρέφονται γύρω από τον ήλιο και όχι γύρω από τη γη, όπως πίστευαν τότε.

Όλα τα παραπάνω απεικονίζονται στις λειτουργίες του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, του οποίου μεγάλο μέρος του σχεδιασμού βασίστηκε σε όσα είχε να δώσει στο πεδίο η Μέση Ανατολή, συγκεκριμένα οι Βαβυλώνιοι αστρονόμοι και η μακρά τους παράδοση στην παρατήρηση του ουρανού. Τα πρώτα αστρονομικά ρολόγια εμφανίστηκαν τον 14ο αιώνα.

ΤΙ ΚΑΝΕΙ ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΤΗ ΣΧΕΔΙΑΣΗ

Ο μηχανισμός περιλαμβάνει πολλά γρανάζια που έχουν πολύ μικρά ‘δόντια’ -δεν ξεπερνούν το 1 χιλιοστό-, τα οποία έχουν χαραχτεί στο χαλκό με απίστευτη ακρίβεια και ομοιομορφία. Οι αρχαιολόγοι γνώριζαν ήδη πως οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν γρανάζια για τη μετακίνηση μεγάλων μαζών. Όταν τη δεκαετία του ’70 έγινε η πρώτη απόπειρα μελέτης του εσωτερικού του μηχανισμού -έως τότε οι ερευνητές είχαν επικεντρωθεί στην επιφάνεια των θραυσμάτων-, ο Έλληνας ακτινολόγος Χαράλαμπος Καράκαλος -με τη βοήθεια αχτίνων Χ- βοήθησε ώστε να αποκαλυφθούν 30 διαφορετικά γρανάζια -και συστοιχίες αυτών.

Μαζί με τη σύζυγο του, Έμιλυ υπολόγισαν τον αριθμό των δοντιών, βήμα καθοριστικής σημασίας για γίνει κατανοητό τι υπολόγιζε ο μηχανισμός. Διαπιστώθηκε και ότι ήταν ακόμα πιο περίπλοκο, από ό,τι πίστευαν έως τότε. Ακολούθως, προέκυψε η θεωρία πως ο Αρχιμήδης ήταν ο μόνος από τα γνωστά ονόματα της αρχαιότητας που θα μπορούσε να σκεφτεί και να εκτελέσει το σύστημα που προέβλεπε τις θέσεις του ήλιου, της σελήνης και των πλανητών όποια ώρα της ημέρας, κατά το παρελθόν ή το μέλλον. Το γύρισμα μιας μανιβέλας έδινε τις αστρονομικές προβλέψεις.

Παράδειγμα; Σύνδεση γραναζιών υπολόγιζε τη μέση θέση της σελήνης, σε οποιαδήποτε συγκεκριμένη ημερομηνία -χρησιμοποιώντας την περιοδική σχέση των 254 αστρικών περιστροφών σε 19 χρόνια. Αυτό το σύστημα ξεκινούσε με γρανάζι 38 δοντιών που οδηγούσε μέσω άλλων γραναζιών, σε κάποιο 127 δοντιών.

Το 2005 έγινε η τρίτη ‘ακτινογραφία’ από ομάδα ακαδημαϊκών από την Αγγλία και την Ελλάδα, σε συνεργασία με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Την πρόταση είχε κάνει ο επικεφαλής της τελευταίας έρευνας του UCL, μαθηματικός Tony Freeth.

Αυτήν τη φορά επιστρατεύτηκε η X-Tek Systems (ιδιοκτησίας της Nikon) που δημιούργησε ένα πρωτότυπο μηχάνημα ακτίνων Χ για τη λήψη εικόνων 3-D ακτίνων Χ υψηλής ανάλυσης. Η Hewlett-Packard πρόσθεσε μια εξαιρετική τεχνική ψηφιακής απεικόνισης που ονομάζεται πολυωνυμική χαρτογράφηση υφής, για τη βελτίωση των λεπτομερειών της επιφάνειας.

Για πρώτη φορά μπορούσαν να διαβαστούν κρυμμένες επιγραφές (πλην όμως εξαιρετικά αποσπασματικές) που βρίσκονταν στο εσωτερικό του Μηχανισμού, αλλά και να προσδιοριστούν οι διαστάσεις και τα χαρακτηριστικά των γραναζιών με πρωτόγνωρη ακρίβεια.

Ακολούθησε νέα σειρά εκπλήξεων, με πρώτη ότι ο μηχανισμός προέβλεπε εκλείψεις εκτός από τις κινήσεις των αστρονομικών σωμάτων.

“Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΜΑΣ ΜΙΛΗΣΕ ΓΙΑ ΤΟ ΠΩΣ ΖΟΥΣΑΝ ΤΟΤΕ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ”

Ο κύριος Δακανάλης διευκρινίζει ότι “όλα όσα είχαμε μπροστά μας ήταν σαν ένα παζλ. Επειδή ουσιαστικά ξέραμε πολύ λίγα πράγματα -γιατί ο χρόνος έσβησε τα περισσότερα από την ιστορία- προσπαθήσαμε να καταλάβουμε πώς σκέφτονταν οι άνθρωποι που έφτιαξαν το Μηχανισμό, με ψήγματα πληροφορίας στη διάθεση μας. Ένα μηχάνημα, όπως ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων μπορεί να σου ‘μιλήσει πολύ για πράγματα, όπως η κουλτούρα, η τεχνολογία, τη μαθηματική και την επιστημονική κατάρτιση τους”.

Προηγούνταν οι δημιουργοί του, της εποχής τους; “Αυτό είναι κάτι που πρέπει να μας βάλει σε σκέψεις. Για παράδειγμα, είναι χρήσιμο να σκεφτούμε ποιες ήταν οι συνθήκες που επέτρεπαν σε ομάδες ανθρώπων να φτιάξουν κάτι τόσο προηγμένο. Σίγουρα πρέπει να υπάρχει χρηματοδότηση, όπως ήταν η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ή όπως είχε πλούσιο χορηγό -τον Ιέρων τον Β’ – ο Αρχιμήδης”.

“Υπάρχει σήμερα επιστήμονας που να κάνει μόνος του ακριβά πειράματα και να προάγει τη γνώση, χωρίς να πληρώνεται από κάποιο Πανεπιστήμιο;.

Έπρεπε λοιπόν, να υπάρχει χορηγία, όπως έπρεπε να υπάρχει η σχετική κουλτούρα. Να τους ενδιαφέρει δηλαδή, να φτιάξουν το μοντέλο του κόσμου. Να έχουν πνευματική αναζήτηση, να τους νοιάζει να καταλάβουν και να μπορέσουν να αναπαραστήσουν πώς λειτουργεί το σύμπαν γύρω τους”.

Ένα τελευταίο ‘must’ ήταν η ύπαρξη των τεχνικών εργαλειών “της τεχνολογίας και της τεχνογνωσίας. Το πώς δουλεύει το μέταλλο, πώς μπορείς να το διαμορφώσεις ώστε να έχει τη μορφή που θες. Είναι πολυσχιδείς οι δεξιότητες που χρειάζονται, για να φτιαχτεί ένα τέτοιο μηχάνημα.

Η συνθήκη είναι όμοια με αυτή των σύγχρονων πανεπιστημίων, όπου μαζεύονται άνθρωποι με κοινό σκοπό, υπάρχει κάποιος που τους πληρώνει, βάζουν τα κεφάλια τους να δουλέψουν μαζί, πειραματίζονται και δουλεύουν για έναν κοινό σκοπό”.

Ό,τι έκανε δηλαδή, εκείνος και η ομάδα του -της οποίας τα 2 από τα έξι μέλη είναι Έλληνες. Προφανώς και δεν επελέγησαν λόγω εθνικότητας. “Το γνωστικό μας αντικείμενο ήταν ωφέλιμο για την ομάδα. Το παρελθόν και η δουλειά μας εξυπηρετεί τους στόχους της ομάδας, οπότε ήμασταν χρήσιμοι”.

“ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΟΤΙ ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΓΩΙΣΤΕΣ”

Από -προσωπική- περιέργεια (το λες και επαγγελματική διαστροφή) τον ρώτησα πώς μπορεί να μεγαλώνει ένα παιδί στην Ελλάδα (των μηδέν κινήτρων και προσλαμβανουσών) και να αποφασίζει ότι όταν μεγαλώσει θέλει να αποκωδικοποιήσει το παρελθόν και πράγματα που δεν έχουν καταφέρει να ξεδιαλύνουν εκατοντάδες (αν όχι χιλιάδες) άλλοι επιστήμονες.

“Από πάντα με έλκυε η ιστορία της επιστήμης και της τεχνολογίας. Με ενδιέφερε πιο πολύ το πώς φτάσαμε εδώ που φτάσαμε από ό,τι το τώρα. Είναι τόσο όμορφη και διδακτική η ιστορία. Είναι πολύ απολαυστικό να ακολουθείς το πώς προχωράει η ανθρωπότητα και η σκέψη. Το συγκεκριμένο project ήταν ό,τι καλύτερο, καθώς είμαι φυσικός, μου αρέσει η αστρονομία και η ιστορία της αστρονομίας. Ως εκ τούτου, δεν υπήρχε κάτι καλύτερο από ένα μηχανισμό που μας βάζει να αναθεωρήσουμε όσα πιστεύαμε για την τεχνολογία στην υπηρεσία της αστρονομίας”.

Τελευταία υπάρχει ένας οργασμός εργασιών στα αστρονομικά κέντρα όλου του κόσμου. Ενδεχομένως γιατί καταστρέψαμε τη γη, οπότε αναζητούμε άλλους πλανήτες να διαλύσουμε; “Δεν έχουμε μάθει σαν είδος, να βλέπουμε τον εαυτό μας, ως μέρος του συνόλου. Κοιτάμε πώς θα επωφεληθούμε από αυτό, αντί του πώς θα ζήσουμε σε αρμονία με αυτό. Αυτό είναι το πρόβλημα της ανθρωπότητας: είμαστε εγωιστές”.

Ο κύριος Δακανάλης διανύει τον 7ο χρόνο εκτός Ελλάδος. Ολοκλήρωσε τις προπτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές του στο τμήμα Μηχανικής, Αστρονομίας και Αστροφυσικής του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, προτού κάνει ένα δεύτερο μεταπτυχιακό στη Φιλοσοφία των Επιστημών στο King’s College του Λονδίνου. Σήμερα είναι υποψήφιος Δρ. στο τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών του University College London. Σκέφτεται να γυρίσει πίσω. “Θα κάνω σχετική προσπάθεια, σύντομα. Το αν θα μείνω είναι άλλου παπά Ευαγγέλιο, αφού της Ελλάδας της αρέσει καμια φορά να ‘σκοτώνει’ τα παιδιά της”.

ΥΓ: Σε περίπτωση που σε ιντριγκάρισε η ιστορία του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, υπάρχει πια διαθέσιμο -στα ελληνικά- το βιβλίο της Λίνας Αναστασίου, η οποία έκανε πάνω σε αυτόν το διδακτορικό της στο ΑΠΘ.