Η ΟΛΛΑΝΔΙΚΗ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ ΠΟΥ ΧΤΙΣΤΗΚΕ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΑΜΜΟ ΔΕΙΧΝΕΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

Κάτι παραπάνω από έναν αιώνα πριν, όποιος κοιτούσε τα νερά στην ανατολική άκρη του Άμστερνταμ το μόνο που θα έβλεπε θα ήταν Ολλανδούς ψαράδες να τραβούν τα δίχτυα τους από τη θάλασσα. Σήμερα η θέα είναι πολύ διαφορετική, καθώς περισσότεροι από 200.000 άνθρωποι ζουν πλέον σε ένα σημείο όπου κάποτε καλυπτόταν από τα νερά της Ιζσελμέερ, μιας εσωτερικής θάλασσας που δημιουργήθηκε όταν το άνοιγμα στη Βόρεια Θάλασσα κόπηκε από ένα μακρύ ανάχωμα τη δεκαετία του ‘30.

Ο οικισμός που δημιουργήθηκε εκεί που κάποτε βρισκόταν το νερό είναι η Αλμέρε, η πιο νέα πόλη της Ολλανδίας, που από ανύπαρκτη τη δεκαετία του ‘70 εξελίχθηκε σήμερα στην όγδοη μεγαλύτερη πόλη της χώρας. Αν η Ατλαντίδα ήταν ο μύθος της αρχαίας πόλης που εξαφανίστηκε κάτω από τα κύματα, η Αλμέρε είναι το σύγχρονο αντίθετό της, μια πόλη που αναδύθηκε από τη θάλασσα. Και το γεγονός αυτό την κάνει ίσως την πιο σημαντική πόλη-πείραμα όλου του πλανήτη, το μέρος όπου πραγματοποιούνται διαφορετικές εκφράσεις της έννοιας του “design for living’.

Πολλές από τις γειτονιές της Αλμέρε που συνεχώς μεγαλώνουν, παρέχουν παράλληλα ένα πεδίο τόσο για την αστική καινοτομία όσο και για την ατομική προσωπική έκφραση. Τα τελευταία 15 χρόνια, για παράδειγμα, η γειτονιά Homeruskwartier παρείχε έναν πεδίο σε περίπου 1.500 αυτο-κατασκευαστές προκειμένου να δημιουργήσουν, αφήνοντας τη φαντασία τους εντελώς ελεύθερη, ένα σύνολο εξατομικευμένων σπιτιών μέσα σε δεντρόφυτες λεωφόρους, πάρκα και πλωτές οδούς, συνοδευόμενα από σχολεία, αγορές και κοινοτικές εγκαταστάσεις.

Πίσω από την έκρηξη αυτής της αρχιτεκτονικής αυτοέκφρασης κατά την πρώτη δεκαετία ήταν η Ολλανδή αρχιτέκτονας, Ζακλίν Τελίνγκα, η οποία και εργαζόταν ως district manager.

“Όλοι οι designers συμφώνησαν σε ένα πράγμα: η Αλμέρε δεν πρέπει να είναι μία πολυώροφη, ανώνυμη και μονότονη πόλη”, θα πει η ίδια στο BBC. Αυτή η τεράστια ποικιλομορφία των σπιτιών δεν θα ήταν δυνατή αν την ευθύνη την είχαν αναλάβει οι συμβατικοί developers.

Μέσα σε αυτή τη γενική ελευθερία ανάπτυξης, ορισμένες περιοχές μένουν πιστές σε συγκεκριμένα θέματα. Για παράδειγμα στο Regenboogbuurt (Γειτονιά του Ουράνιου Τόξου), κυριαρχούν τα χρώματα του καλειδοσκόπιου -ψηλά κίτρινα σπίτια με καμπύλες ακουμπούν σε μικρότερα γαλαζοπράσινα και σε φωτεινούς κόκκινους πύργους κατοικιών, όπου θυμίζουν τα σιλό σιτηρών, τα οποία ήταν κάποτε τυπικό “θέαμα” στα ολλανδικά αγροτικά τοπία.

Το De Fantasie, εν τω μεταξύ, είναι μια περιοχή με εντυπωσιακά κτίρια που το 1982 κέρδισε σε διαγωνισμό design, ο οποίος έθετε ριζοσπαστικούς κανόνες για τους συμμετέχοντες. Αυτά περιελάμβαναν την απαγόρευση κάθε χρήσης θεμελίων στην κατασκευή τους και την επιβράβευση σχεδίων που έπαιζαν έξυπνα με τα υλικά και τους εσωτερικούς χώρους διαμονης.

Το σύμπλεγμα των αξιοσημείωτων σπιτιών που προέκυψαν προσελκύει τώρα τους λάτρεις της αρχιτεκτονικής από όλο τον κόσμο που καταφτάνουν για να θαυμάσουν τα αντιθετικά αποτελέσματα -από το ντουέτο των παραμυθένιων γεωμετρικών αχυροσκεπασμάτων που διαμορφώνονται σε εντυπωσιακά τριγωνικά επίπεδα, μέχρι το σπίτι α λα “Ψυχώ’ που ενσωματώνει υλικά τόσο διαφορετικά μεταξύ τους όπως το μαόνι, το γυαλί και το αλουμίνιο.

Οι πόλεις όμως δεν κατοικούνται μόνο από εκείνους που έχουν τα μέσα να χτίσουν τέτοιες ιδιαίτερες κατασκευές. Η συνοικία Almere Poort διαθέτει σπίτια χαμηλού κόστους που έχουν σχεδιαστεί για να προσφέρουν ποιοτική στέγαση σχεδιασμένη από ντόπιους αρχιτέκτονες για οικογένειες με ετήσιο οικογενειακό εισόδημα κάτω των 20.000 €. Όμως, αντί για γκρίζα σπίτια και μισοκατεστραμμένες γειτονιές που συνοδεύουν τις φθηνότερες κατοικίες στις περισσότερες πόλεις του κόσμου, εδώ το Almere Poort συνδυάζει αυτή την οικονομική προσιτότητα με μια αναζωογονητική ποιότητα ζωής χάρη σε ένα φυσικό περιβάλλον που περιλαμβάνει δάση και μια ωραία παραλία.

“Είναι η αλληλεπίδραση μεταξύ πειραμάτων και αποδεδειγμένων τεχνικών που κάνει την Αλμέρε ένα τόσο συναρπαστικό παράδειγμα για τους άλλους”, λέει Βίνι Μάας, ιδρυτικός εταίρος της MVRDV, της οποίας το σχέδιο “Almere 2030” παρείχε ένα χαλαρό πρότυπο που ενέπνευσε την ανάπτυξη της πόλης.

“Δεν πιστεύουμε ότι καμία πόλη πρέπει να είναι το αποτέλεσμα του οράματος ενός μόνο ατόμου ή ενός μόνο οργανισμού”, θα πει ο ίδιος.

Η γέννηση μιας καινούργιας πόλης

Η δημιουργία του μεγαλύτερου τεχνητού νησιού στον κόσμο -που βαφτίστηκε Flevoland και καλύπτει λίγο λιγότερο από χίλια τετραγωνικά χιλιόμετρα- στα τέλη της δεκαετίας του ‘60 παρείχε τη γη όπου βρίσκεται σήμερα η Αλμέρε, με τους πρώτους κατοίκους να φτάνουν στα τέλη της δεκαετίας του ‘70. Αυτό το τεχνητό νησί αποτέλεσε τον πυρήνα του δήμου που ιδρύθηκε και επίσημα το 1984. Η πρωτοποριακή νέα πόλη πήρε το όνομά της από την πρώιμη μεσαιωνική ολλανδική λέξη για την εσωτερική θάλασσα από την οποία και δημιουργήθηκε η γη της.

Ο κύριος πρακτικός λόγος για τη δημιουργία της Αλμέρε ήταν η ανακούφιση από την πίεση στέγασης σε ένα από τα πιο πυκνοκατοικημένα μέρη της Ολλανδίας, παρέχοντας έναν λευκό καμβά σε ένα παρθένο φυσικό περιβάλλον, έτοιμο να ανακουφίσει όλο και περισσότερους ανθρώπους που ζούσαν στις δύο κύριες κοντινές πόλεις, το Άμστερνταμ και την Ουτρέχτη.

Για αρχική έμπνευση, οι πολεοδόμοι κοίταξαν εν μέρει σε ένα μοντέλο που παρείχε ένα κίνημα που διαμορφώθηκε στην Αγγλία στις αρχές του 20ου αιώνα -που χαρακτηρίστηκε από νέες πόλεις που σχεδιάστηκαν όπως η Letchworth Garden City και η Welwyn Garden City στα βόρεια του Λονδίνου. Τα σχέδια για αυτά προήλθαν από έναν οραματιστή Βρετανό πολεοδόμο.

“Η Αλμέρε ήταν μια παραλλαγή των αρχών που χρησιμοποίησε ο Εμπενέζερ Χάουρντ για την Garden City”, εξηγεί στο BBC ο Μπεργκ, ερευνητής αστικού σχεδιασμού.

Οι προδιαγραφές των Garden Cities περιλαμβάνουν μία αφθονία σε χώρους διαμονής, σύγχρονα σχέδια κατοικιών, σχολεία και κέντρα υγειονομικής περίθαλψης αναπόσπαστα απ’ τις γειτονιές, καλές δημόσιες συγκοινωνίες και μικρές αποστάσεις μεταξύ των σπιτιών και του καταπράσινου περιβάλλοντος.

Αρχικά, αυτήν την προσέγγιση ορισμένοι Ολλανδοί πολεοδόμοι την ειρωνεύτηκαν, καθώς είχαν συνηθίσει στην ιδέα της πολυκατοικίας της σύγχρονης πόλης, όπως αυτές κυριάρχησαν σε μεγάλο μέρος του μεταπολεμικού σχεδιασμού. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένας κορυφαίος αρχιτέκτονας της δεκαετίας του 1970, ο Κάρελ Γουίμπερ, περιέγραψε τα πρώτα μέρη της Αλμέρε που χτίστηκαν ως παραδείγματα του “Nieuwe Truttigheid” ως “New Foolishness”.

Το αρχικό πρότυπο για την Αλμέρε δημιουργήθηκε από τον παγκοσμίου φήμης Ολλανδό αρχιτέκτονα, Ρεμ Κούλχαας. Ο Κούλχαας ξεκίνησε δημιουργώντας ένα κέντρο πόλης τριών ξεχωριστών επιπέδων. Ένας συγκεντρωμένος υπόγειος χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων, που συμπληρώνεται από εμπορικές και ψυχαγωγικές εγκαταστάσεις στο επίπεδο του εδάφους που έχουν πλέον αποδεσμευτεί από την κυκλοφορία. Ο σχεδιασμός της τριπλής στοίβας ολοκληρώθηκε από ένα ανώτερο στρώμα φυτεμένων χώρων πρασίνου στις ταράτσες των κτιρίων στο επίπεδο του εδάφους, όπου βρίσκονται σπίτια και μικρές πολυκατοικίες.

Η φύση ενσωματώθηκε επίσης από την αρχή σε μια πόλη με πάνω από 40 χλμ ακτογραμμής και 400 χλμ αποκλειστικών ποδηλατοδρόμων. “Οι περισσότεροι κάτοικοι ζουν σε απόσταση πέντε λεπτών από πάρκα, ποδηλατόδρομους και δημόσια μέσα μεταφοράς”, λέει η Λίσμπεθ Χολάντερ στο BBC, εκπρόσωπος του τουριστικού συμβουλίου της πόλης. “Αυτό το γεγονός οι άνθρωποι το αναφέρουν συχνά ως σημαντικό λόγο για τον οποίο εκτιμούν τόσο πολύ τη ζωή εδώ”.

Η ελευθερία που παρέχεται στους κατοίκους της πόλης να διαδραματίσουν βασικό ρόλο στην ανάπτυξη και την εμφάνιση της πόλης τους έχει επίσης προκαλέσει μεγάλη εντύπωση. Όταν η MVRDV παρουσίασε για πρώτη φορά το όραμά της για την πόλη στη Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας το 2012, ο Βίνι Μάας λέει ότι ορισμένοι Ευρωπαίοι συνάδελφοι του θεώρησαν την ιδέα σχεδόν τρελή. Εν τω μεταξύ, ορισμένοι συνάδελφοι από τη Λατινική Αμερική, προειδοποίησαν για αρνητικές ομοιότητας που έβλεπαν μεταξύ της ελευθερίας που δίνεται στους κατοίκους και αυτού που έβλεπαν ως το χάος σε μέρη όπως οι φαβέλες της Βραζιλίας.

Ένα ζωντανό πείραμα

“Η Αλμέρε δεν είναι ακριβώς μια πειραματική πόλη, αλλά μια πόλη στην οποία μπορούν να γίνουν πειράματα”, λέει ο Μάας. “Η διαφορά είναι λεπτή αλλά σημαντική. Η πόλη πάντα ενσωματώνει δοκιμασμένα χαρακτηριστικά της αστικοποίησης, αλλά βρίσκουμε τρόπους να πειραματιστούμε μέσα σε αυτά. Και κυρίως αφήνουμε και τους άλλους να πειραματιστούν”.

Μέρος αυτής της διαδικασίας έχει βασιστεί σε μια επαναστατική προσέγγιση στον αστικό σχεδιασμό χρησιμοποιώντας το παιχνίδι -όπως για παράδειγμα συμβαίνει με το video game “Play the City”, που δημιουργήθηκε το 2009 ως προϊόν μίας διδακτορικής έρευνας. Το παιχνίδι μπορεί να δημιουργηθεί σε διαφορετικές εκδόσεις για να εξερευνήσει κανείς τις πρακτικές τοποθεσίες με διαφορετικούς χαρακτήρες και ανάγκες.

Το “Play the City” συγκεντρώνει ομάδες ντόπιων προκειμένου να κάνουν επιλογές σχετικά με διάφορες πτυχές χρήσης γης και σχεδιασμού υποδομής μέσα σε ένα διαδραστικό περιβάλλον παιχνιδιού, το οποίο απαιτεί συμβιβασμούς σε διαφορετικά στάδια προκειμένου το παιχνίδι να προχωρήσει. Αυτή η προσέγγιση στοχεύει να ανακαλύψει τι πραγματικά θέλουν οι κάτοικοι της πόλης στο περιβάλλον διαβίωσής τους, ενώ παράλληλα βάζει μπρος τη συλλογική λήψη αποφάσεων και την επίλυση συγκρούσεων χρησιμοποιώντας κάρτες, πίνακες και διαδραστικά βίντεο.

Οι κάτοικοι της Αλμέρε έπαιζαν τακτικά αυτό το “παιχνίδι” την τελευταία δεκαετία για να δώσουν πληροφορίες για την εξέλιξη διαφορετικών γειτονιών -μια διαδικασία που παρέχει επίσης σημαντικές πληροφορίες για πολεοδόμους όπως ο Ταν, ο άνθρωπος που έφτιαξε το παιχνίδι. Έτσι οι πολεοδόμοι μπορούσαν να δουν “ποιους κανόνες χρησιμοποιούσαν περισσότερο οι άνθρωποι, για ποιο λόγο ή ποιους κανόνες απέφυγαν ή παραβίασαν”.

Χρησιμοποίησαν το “Play the City” για να καθοδηγήσουν την εξέλιξη της περιοχής του Oosterwold, μιας περιοχής που έχει σχεδιαστεί για να ενθαρρύνει την τοπική παραγωγή τροφίμων. Περίπου το 60% της έκτασής του προορίζεται για την υποστήριξη της “αστικής γεωργίας”, παρέχοντας στους κατοίκους όχι μόνο τα φυσικά και συναισθηματικά οφέλη από τη συγκομιδή των δικών τους τροφών, αλλά και μειώνοντας τον αντίκτυπο στην κλιματική αλλαγή.

Το 2011, περίπου χίλια άτομα συγκεντρώθηκαν για το “Play the City: Oosterwold”, αναμειγνύοντας τους ντόπιους με αγρότες, πολεοδόμους, νομικούς εμπειρογνώμονες και το ολλανδικό εθνικό συμβούλιο υδάτων.

Μεταξύ των αποτελεσμάτων από το παιχνίδι ήταν η σαφής επιθυμία των ανθρώπων να χτίσουν τα σπίτια τους όσο το δυνατόν πιο κοντά στο νερό, ωθώντας τις αρχές της πόλης να τροποποιήσουν τα προηγούμενο κριτήρια σχεδιασμού.

Οι παίκτες βρέθηκαν επίσης να καθοδηγούνται από το παιχνίδι σε συμβιβασμούς, όπως έκαναν για τη διάταξη του δρόμου, από τη στιγμή που συνειδητοποίησαν ότι όλοι όσοι επεκτείνουν τυχαία τους δρόμους τους, θα προκαλούσαν άσχημο αποτέλεσμα.

Αυτά τα games με πολίτες εντάχθηκαν επίσης στον βασικό σχεδιασμό του MVRDV. “Δεν σχεδιάσαμε τίποτα με συγκεκριμένες λεπτομέρειες, αλλά επιτρέψαμε στους κατοίκους να χτίσουν τις δικές τους γειτονιές”, λέει ο Μάας. “Σε αντάλλαγμα έχουν μεγαλύτερη ευθύνη -να σχεδιάζουν δρόμους με τους γείτονές τους, να κανονίζουν τη δική τους παροχή ενέργειας κ.λπ. Αυτό μπορεί να ακούγεται ριζοσπαστικό σε μερικούς ανθρώπους, αλλά είναι πραγματικά το πώς χτίζονταν κάποτε οι πόλεις”.

Οι νέες γειτονιές που πρόκειται να διαμορφωθούν κατά την επόμενη δεκαετία περιλαμβάνουν το “Almere Pampus”, μια γειτονιά της οποίας οι πειραματισμοί περιλαμβάνουν προτάσεις για 500 πλωτά σπίτια σε μια τεράστια λίμνη.

Επίσης η Αλμέρε θα χρησιμοποιήσει τη φιλοξενία του “Floriade 2022” (της μεγαλύτερης διεθνούς έκθεσης στον κόσμο στον τομέα της κηπουρικής), προκειμένου να δημιουργήσει μια μόνιμη νέα πράσινη γειτονιά στην καρδιά της πόλης, που θα μείνει και μετά το τέλος της έκθεσης.

Ένα πρότυπο για άλλους

Η εξέλιξη της Αλμέρε εμπνέει και άλλες πόλεις, παρέχοντας παραδείγματα καινοτόμου αστικού σχεδιασμού σε δράση. “Επαγγελματίες (πολιτικοί, αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι) έρχονται από όλο τον κόσμο για να δουν και να μάθουν από την Αλμέρε”, λέει ο Μπεργκ, τονίζοντας το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της Κίνας.

Η MVRDV, εν τω μεταξύ, έχει αναλάβει τη συνεχιζόμενη ανάπλαση του κέντρου του Αϊντχόβεν, η οποία στοχεύει να επιτρέψει στην πόλη και να επεκταθεί σημαντικά, αλλά και να διατηρήσει κι έναν αέρα “άνεσης”. Τα στοιχεία που πήραν από την Αλμέρε για αυτό το έργο, περιλαμβάνουν τη δημιουργία πράσινων χώρων διαβίωσης στο κέντρο της πόλης και τη χρήση κτιρίων με έντονα χρώματα σε εντυπωσιακά σχήματα για να ζωντανέψουν την αίσθηση του αστικού τοπίου.

Οι γνώσεις που προέκυψαν απ’ την εμπειρία στην Αλμέρε εφαρμόζονται επίσης σε μικρότερη κλίμακα στο μικρό ολλανδικό χωριό Όφερσιλντ, στο οποίο σχεδόν το 80% των σπιτιών του υπέστη σοβαρές ζημιές από σεισμούς που έπληξαν την περιοχή.

Οι βασικές ιδέες που δοκιμάστηκαν στην Αλμέρε και παρουσιάζονται εδώ περιλαμβάνουν και την ευκαιρία που δόθηκε στους κατοίκους να σχεδιάσουν τα δικά τους σπίτια, παράλληλα με τη συλλογική λήψη αποφάσεων σχετικά με τις υποδομές και τις εγκαταστάσεις.

“Οι κάτοικοι ρωτήθηκαν ποιες ήταν οι επιθυμίες τους και πώς ένιωθαν ότι θα έπρεπε να μοιάζει το χωριό σε δέκα χρόνια. Τότε δώσαμε στους κατοίκους μια εργαλειοθήκη που θα τους δώσει τη βοήθεια και την έμπνευση που χρειάζονται για να πάρουν το μέλλον στα χέρια τους”, λέει ο Βίνι Μάας στο BBC.

Ενώ η Αλμέρε παρέχει ένα τολμηρό πεδίο δοκιμής για αστικά πειράματα και ανοιχτόμυαλες προσεγγίσεις στον σχεδιασμό της πόλης, η Ζακλίν Τελίνγκα, η πρότζεκτ μάνατζερ της γειτονιάς Homeruskwartier, προειδοποιεί να μην παραβλέψουμε ορισμένα πρακτικά στοιχεία, όπως τον κίνδυνο της αστικής εξάπλωσης.

“Οι αποστάσεις είναι μεγάλες, οι δρόμοι είναι ωραίοι και φαρδιοί, πράγματα που ίσως δίνουν περισσότερους λόγους για να οδηγείτε το αυτοκίνητό σας αντί να περπατάτε, να κάνετε ποδήλατο ή να χρησιμοποιείτε τα μέσα μαζικής μεταφοράς”.

Αλλά σε αντίθεση με πολλές πόλεις σε όλο τον κόσμο -όπου οι κάτοικοι ζουν εκτός των κέντρων των πόλεων, οδηγώντας σε επέκταση των προαστίων- αυτή η ολλανδική πόλη δείχνει σημάδια ότι γίνεται όλο και λιγότερο προαστιακή. Γι’ αυτόν τον λόγο, έχει κάνει ορισμένους ερευνητές να την περιγράψουν ως παράδειγμα ενός νέου τύπου υβριδικής προαστιακής πόλης.

Με πληροφορίες από το BBC.