Μην ανησυχείτε για τη θλίψη: Tα οφέλη της μπλε περιόδου

* Το άρθρο της δημοσιογράφου Dinsa Sachan δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Σε έναν λογαριασμό στο Twitter που ονομάζεται So Sad Today, η Αμερικανίδα συγγραφέας Μελίσα Μπρόντερ στέλνει αποσπάσματα από την καθημερινή της ψυχική ζωή από το 2012. Η Μπρόντερ γράφει για την εγκόσμια θλίψη – “το ξύπνημα σήμερα ήταν μια απογοήτευση” ή “αυτό που αποκαλείς νευρική κρίση εγώ το λέω ωχ, κατά λάθος είδα τα πράγματα όπως είναι” –  και είναι βάναυσα ειλικρινής για τις δικές της ελλείψεις (“ωχ, πλήγωσα τον εαυτό μου σύμφωνα με τα κοινωνικά αποδεκτά πρότυπα ομορφιάς που ξέρω ότι είναι λανθασμένα αλλά εξακολουθώ να αισθάνομαι υποχρεωμένη να ταιριάζουν” ή “απλά ένιωσα ένα τρεμόπαιγμα αυτοεκτίμησης και ήταν σαν τι στο καλό είναι αυτό”). Ο λογαριασμός έκανε αίσθηση, κερδίζοντας περισσότερους από 675.000 ακολούθους και το βιβλίο της Μπρόντερ με προσωπικά δοκίμια για τις μάχες της ψυχικής υγείας της, που ονομάζεται επίσης So Sad Today, εμφανίστηκε το 2016.

Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι η απροκάλυπτη έκφραση της λύπης της Μπρόντερ – και όλα τα άθλια συναισθήματα – έχει χτυπήσει εκεί που πονάει σε έναν κόσμο στον οποίο τα προφίλ των ανθρώπων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι άψογα επιμελημένα για να δείχνουν τον πιο χαρούμενο εαυτό τους. Αλλά σαφώς τα αυξανόμενα ποσοστά κατάθλιψης παγκοσμίως σημαίνουν ότι αγωνιζόμαστε να είμαστε ευτυχισμένοι. Κάνουμε κάτι λάθος; Η δημοτικότητα της Μπρόντερ θα πρέπει να μας αναγκάσει να ρίξουμε μια νέα ματιά στη θλίψη και τα ξαδέρφια της. Ίσως πρέπει να σκεφτούμε να επανευθυγραμμιστούμε με τους Ρομαντικούς, οι οποίοι ως ομάδα βρήκαν παρηγοριά στην ελεύθερη έκφραση συναισθημάτων στην ποίηση. Στο Ode on Melancholy (1820), για παράδειγμα, ο Τζον Κιτς έγραψε: «Α, μες στο ναό της Ηδονης, τ’ αληθινό της ιερό / η πεπλοφόρος Μελαγχολία έχει κεντήσει”. Ο πόνος και η χαρά είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος – και τα δύο είναι απαραίτητα για μια πλήρως βιωμένη ζωή.

Ο Κιτς θα μπορούσε να είχε στο μυαλό του τον Ρόμπερτ Μπάρτον, τον ιερέα και μελετητή του 17ου αιώνα, του οποίου ο τεράστιος τόμος The Anatomy of Melancholy (1621) περιέγραφε πώς η θλίψη θα μπορούσε να υπερκεραστεί (κάτι που θεωρήσαμε ως κλινική κατάθλιψη) και πώς να την διαχειριστούμε. Ή διάφορα βιβλία αυτοβοήθειας από τον 16ο αιώνα, τα οποία, σύμφωνα με την Τίφανι Ουάτ Σμιθ, ερευνήτρια στο Centre for the History of the Emotions στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου, “προσπαθούν να ενθαρρύνουν τη θλίψη στους αναγνώστες δίνοντάς τους λίστες με λόγους για απογοήτευση”. Θα μπορούσε ο δρόμος που οδηγεί στην αληθινή ευτυχία να περνάει από τη λύπη;

Πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι το βίωμα όχι και τόσο χαρούμενων συναισθημάτων προάγει πραγματικά την ψυχολογική ευεξία. Μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Emotion το 2016 είχε 365 Γερμανούς συμμετέχοντες ηλικίας 14 έως 88 ετών. Για τρεις εβδομάδες, τους έδιναν ένα smartphone που τους υπέβαλε σε έξι κουίζ καθημερινώς για τη συναισθηματική τους υγεία. Οι ερευνητές έλεγξαν τα συναισθήματά τους – είτε τις αρνητικές είτε τις θετικές τους διαθέσεις – καθώς και πώς αντιλαμβάνονταν τη σωματική τους υγεία σε μια δεδομένη στιγμή.

Πριν από αυτές τις τρεις εβδομάδες, οι συμμετέχοντες είχαν περάσει από συνέντευξη σχετικά με τη συναισθηματική τους υγεία (τον βαθμό στον οποίο ένιωθαν ευερέθιστοι ή ανήσυχοι, πώς αντιλαμβάνονταν τις αρνητικές διαθέσεις), τη σωματική τους υγεία και τις συνήθειες κοινωνικής τους ενσωμάτωση (είχαν ισχυρές σχέσεις με τους ανθρώπους στη ζωή τους;). Αφού τελείωσε η εργασία του smartphone, τους ρώτησαν σχετικά με την ικανοποίησή τους από τη ζωή.

Η ομάδα διαπίστωσε ότι η σχέση μεταξύ αρνητικών ψυχικών καταστάσεων και κακής συναισθηματικής και σωματικής υγείας ήταν ασθενέστερη σε άτομα που θεωρούσαν την αρνητική διάθεση χρήσιμη. Πράγματι, οι αρνητικές διαθέσεις συσχετίστηκαν με χαμηλή ικανοποίηση από τη ζωή μόνο σε άτομα που δεν αντιλαμβάνονταν τα αρνητικά συναισθήματα ως βοηθητικά ή ευχάριστα.

Αυτά τα αποτελέσματα συμφωνούν με την εμπειρία των κλινικών γιατρών. “Συχνά δεν είναι η αρχική αντίδραση κάποιου σε μια κατάσταση (το πρωταρχικό συναίσθημα) που είναι προβληματική, αλλά η αντίδρασή του σε αυτή την απόκριση (το δευτερεύον συναίσθημα) που τείνει να είναι η πιο δύσκολη”, λέει η Sophie Lazarus, ψυχολόγος στο Ohio State University Wexner Medical Center. “Αυτό συμβαίνει επειδή μας στέλνουν συχνά μηνύματα ότι δεν πρέπει να νιώθουμε αρνητικά συναισθήματα, έτσι οι άνθρωποι είναι πολύ εκπαιδευμένοι να θέλουν να αλλάξουν ή να απαλλαγούν από τα συναισθήματά τους, κάτι που οδηγεί σε συγκάλυψη, περισυλλογή ή/και αποφυγή”.

Σύμφωνα με τον Μπροκ Μπαστιάν, συγγραφέα του The Other Side of Happiness: Embracing a More Fearless Approach to Living (2018) και ψυχολόγο στο Πανεπιστήμιο της Μελβούρνης στην Αυστραλία, το πρόβλημα είναι εν μέρει πολιτισμικό: ένα άτομο που ζει σε μια δυτική χώρα είναι 4 έως 10 φορές πιο πιθανό να βιώσει κλινική κατάθλιψη ή άγχος στη ζωή του από ό,τι ένα άτομο που ζει σε μια ανατολική κουλτούρα. Στην Κίνα και την Ιαπωνία, τόσο τα αρνητικά όσο και τα θετικά συναισθήματα θεωρούνται απαραίτητο κομμάτι της ζωής. Η λύπη δεν αποτελεί εμπόδιο για να βιώσετε θετικά συναισθήματα και – σε αντίθεση με τη δυτική κοινωνία – δεν υπάρχει συνεχής πίεση για να είστε χαρούμενοι.

Αυτή η σκέψη θα μπορούσε να έχει τις ρίζες της στη θρησκευτική ανατροφή. Για παράδειγμα, η ινδοθιβετιανή βουδιστική φιλοσοφία, η οποία έχει μελετηθεί εκτενώς από δυτικούς ψυχολόγους, όπως ο Πολ Έκμαν, απαιτεί την αναγνώριση των συναισθημάτων και το “αγκάλιασμα” του πόνου ως μέρος της ανθρώπινης κατάστασης. Δίνει έμφαση στην κατανόηση της φύσης του πόνου και των αιτιών που οδηγούν σ’ αυτόν. Πολλές σύγχρονες ψυχολογικές πρακτικές όπως η διαλεκτική συμπεριφορική θεραπεία χρησιμοποιούν τώρα αυτήν την προσέγγιση αναγνώρισης και ονομασίας συναισθημάτων για τη θεραπεία της κατάθλιψης και του άγχους.

Σε μια μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2017, ο Μπαστιάν και οι συνεργάτες του διεξήγαγαν δύο πειράματα στα οποία εξέτασαν πώς αυτή η κοινωνική προσδοκία για αναζήτηση ευτυχίας επηρεάζει τους ανθρώπους, ειδικά όταν αντιμετωπίζουν αποτυχία. Στην πρώτη μελέτη, 116 φοιτητές χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες για να εκτελέσουν μια εργασία αναγραμματισμού. Πολλοί από τους αναγραμματισμούς ήταν αδύνατο να λυθούν. Το τεστ σχεδιάστηκε για να αποτύχουν όλοι, αλλά μόνο σε μία από τις τρεις ομάδες είπαν να περιμένει αποτυχία. Μια άλλη ομάδα βρισκόταν σε ένα “χαρούμενο δωμάτιο” του οποίου οι τοίχοι είχαν κολλημένες αφίσες με κίνητρα και ενθουσιώδεις σημειώσεις και τους δόθηκε βιβλιογραφία ευεξίας, ενώ στην τελευταία ομάδα δόθηκε ένα ουδέτερο δωμάτιο.

Μετά την ολοκλήρωση της εργασίας, όλοι οι συμμετέχοντες έκαναν τεστ ανησυχίας που μέτρησε τις αντιδράσεις τους στην αποτυχία του αναγραμματισμού και συμπλήρωσαν ένα ερωτηματολόγιο που είχε σχεδιαστεί για να αξιολογήσει εάν οι κοινωνικές προσδοκίες για ευτυχία επηρέασαν τον τρόπο επεξεργασίας των αρνητικών συναισθημάτων. Έκαναν επίσης τεστ για τη συναισθηματική τους κατάσταση εκείνη την περίοδο. Ο Μπαστιάν και η ομάδα του διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι στο “χαρούμενο δωμάτιο” ανησυχούσαν πολύ περισσότερο για την αποτυχία τους από ό,τι οι άνθρωποι στα άλλα δύο δωμάτια. “Η ιδέα είναι ότι όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε ένα πλαίσιο (σε αυτήν την περίπτωση ένα δωμάτιο, αλλά γενικά σε πολιτιστικό πλαίσιο) όπου η ευτυχία εκτιμάται ιδιαίτερα, δημιουργεί μια αίσθηση πίεσης ότι πρέπει να νιώθουν έτσι”, μου είπε ο Μπαστιάν. Στη συνέχεια, όταν βιώνουν την αποτυχία, “σκέφτονται γιατί δεν αισθάνονται όπως νομίζουν ότι θα έπρεπε να νιώθουν”. Ο συλλογισμός, όπως διαπίστωσαν οι ερευνητές, επιδείνωσε την ψυχική τους κατάσταση.

Στο δεύτερο πείραμα, 202 άτομα συμπλήρωσαν δύο ερωτηματολόγια διαδικτυακά. Το πρώτο ρώταγε πόσο συχνά και πόσο έντονα βίωναν θλίψη, άγχος, κατάθλιψη και στρες. Το δεύτερο – στο οποίο ζητήθηκε από τους ανθρώπους να βαθμολογήσουν προτάσεις όπως: “Νομίζω ότι η κοινωνία δέχεται ανθρώπους που νιώθουν κατάθλιψη ή άγχος” – μέτρησε σε ποιο βαθμό οι κοινωνικές προσδοκίες για αναζήτηση θετικών συναισθημάτων και αναστολή των αρνητικών, επηρέασαν τη συναισθηματική τους κατάσταση. Όπως αποδεικνύεται, οι άνθρωποι που πίστευαν ότι η κοινωνία περιμένει από αυτούς να είναι πάντα χαρούμενοι και ποτέ λυπημένοι, αντιμετώπισαν αρνητικές συναισθηματικές καταστάσεις στρες, άγχους, κατάθλιψης και θλίψης πιο συχνά.

Οι επώδυνες στιγμές προσφέρουν άλλα οφέλη που μας κάνουν πιο ευτυχισμένους μακροπρόθεσμα. Είναι κατά τη διάρκεια των αντιξοοτήτων που συνδεόμαστε πιο στενά με τους ανθρώπους, επισημαίνει ο Μπαστιάν. Η εμπειρία της αντιξοότητας δημιουργεί επίσης ανθεκτικότητα. “Ψυχολογικά, δεν μπορείς να γίνεις σκληρός αν δεν έχεις να αντιμετωπίσεις δύσκολα πράγματα στη ζωή”, μου είπε. Ταυτόχρονα, προειδοποιεί ότι τα πρόσφατα ευρήματα δεν πρέπει να παρερμηνευτούν. “Το θέμα δεν είναι ότι πρέπει να προσπαθούμε να είμαστε πιο λυπημένοι στη ζωή”, λέει. “Το θέμα είναι ότι όταν προσπαθούμε να αποφύγουμε τη λύπη, τη βλέπουμε ως πρόβλημα και προσπαθούμε για ατελείωτη ευτυχία, στην πραγματικότητα δεν είμαστε πολύ χαρούμενοι και, επομένως, δεν μπορούμε να απολαύσουμε τα οφέλη της αληθινής ευτυχίας”.

* Μπλε περίοδος είναι όρος που χρησιμοποιείται για τα έργα του Πάμπλο Πικάσο μεταξύ 1901 και 1904 όταν ζωγράφιζε ουσιαστικά μονόχρωμους πίνακες σε αποχρώσεις του μπλε και του γαλαζοπράσινου, όντας βυθισμένος σε σοβαρή κατάθλιψη.