Λογοτεχνία και μουσική: Μια σχέση γεμάτη πάθος

Η σχέση λογοτεχνίας και μουσικής κρατά από πολύ παλιά κι είναι θυελλώδης, συναρπαστική, ενίοτε και συγκρουσιακή. Μια σχέση που προκύπτει όταν το έργο ενός καλλιτέχνη λειτουργεί ως έμπνευση για κάποιον άλλο δημιουργό. Η ελευθερία της λευκής σελίδας που επιτρέπει τις υπερβάσεις: Από τη γραφή στη μουσική, από τη λογοτεχνία στον κινηματογράφο, από το σενάριο στο soundtrack.

Με αφορμή τη συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών «Ο ελεύθερος άνθρωπος» την 1η Μαρτίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών –  στη οποία θα “ερμηνευτούν” δύο έργα που βρίσκονται σε διάλογο με τη λογοτεχνία, το «Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα» του Στράους (εμπνευσμένο από 9 κεφάλαια του εμβληματικού έργου του Νίτσε) και «Το ταξίδι του Ιωνάθαν» του Χρίστου Παπαγεωργίου που αντλεί από το ομώνυμο best- seller του Ρίτσαρντ Μπαχ – το News 24/7 κάνει μια αναδρομή στο ειδύλλιο αυτό των δύο Τεχνών που κρατά εκατοντάδες χρόνια.

Ακολουθεί ένα top ten ξεχωριστών δημιουργικών “συμπράξεων”:

1. Ρωμαίος και Ιουλιέττα, Ουίλιαμ Σαίξπηρ

Μία από τις πιο διάσημες ιστορίες απαγορευμένου έρωτα. Το δράμα που έζησαν οι γόνοι δύο αντίζηλων οικογενειών – καρπός της αστείρευτης φαντασίας του Σαίξπηρ – έχει συγκινήσει δεκάδες δημιουργούς, περισσότερο ή λιγότερο ταλαντούχους. Ξεχωριστή θέση ανάμεσά τους, κατέχει ο Σεργκέι Προκοφιέφ με το ομώνυμο μπαλέτο που συνέθεσε τον Σεπτέμβριο του 1935. Όλα ξεκίνησαν από παραγγελία των περίφημων μπαλέτων Κίροφ, ωστόσο η παραίτηση του Καλλιτεχνικού τους Διευθυντή, οδήγησε τον Προκόφιεφ σε νέα συμφωνία με τα Μπολσόι. Τα προβλήματα όμως, δεν σταμάτησαν εκεί. Η επιλογή του να μην ακολουθήσει το γνωστό τραγικό φινάλε αλλά να προσφέρει αίσιο τέλος, προβλημάτισε τους Σοβιετικούς αξιωματούχους και η πρεμιέρα αναβλήθηκε επ’ αόριστον. Λίγο αργότερα, το σύνολο του προσωπικού των Μπολσόι απομακρύνθηκε από το σοβιετικό καθεστώς και το μπαλέτο δεν παρουσιάστηκε εντός της Σοβιετικής Ένωσης μέχρι το 1940. Αυτό οφειλόταν και στον αυξανόμενο φόβο που ακολούθησε τα δύο διαβόητα άρθρα της εφημερίδας «Πράβντα» τα οποία επέκριναν τον Σοστακόβιτς και άλλους «εκφυλισμένους μοντερνιστές» συμπεριλαμβανομένου του Πιοτρόφσκι, ο οποίος είχε αναλάβει τη σύνοψη του «Ρωμαίος και Ιουλιέττα» και ήταν βασικός συνεργάτης του Προκόφιεφ. Το μπαλέτο παρουσιάστηκε πρώτη φορά το 1938 στην τότε Τσεχοσλοβακία με τον συνθέτη να μην μπορεί να παρακολουθήσει την πρεμιέρα λόγω απαγόρευσης εξόδου από τη χώρα. Παρ’ όλα αυτά, η πρώτη, επίσημη – αναθεωρημένη από τον σκηνοθέτη Λαβρόφσκυ παρά τις ενστάσεις του Προκόφιεφ – εκδοχή του έκανε πρεμιέρα στις 11 Ιανουαρίου 1940 στο Θέατρο Κίροφ (γνωστό και ως Μαριίνσκι), λαμβάνοντας διεθνή αναγνώριση αλλά και το βραβείο Στάλιν.

2. Η Ωραία Κοιμωμένη, Σαρλ Περό/ Αδελφοί Γκριμ

Το πολυαγαπημένο παραμύθι του Σαρλ Περό – το οποίο έγινε βέβαια γνωστό χάρη στους Αδελφούς Γκριμ-  ενέπνευσε το ομώνυμο, ιδιαίτερα δημοφιλές μπαλέτο του Τσαϊκόφσκυ, το οποίο ήταν παραγγελία των Αυτοκρατορικών Θεάτρων Αγ. Πετρούπολης. Ο συνθέτης, παρά την αμφιθυμία με την οποία είχε αντιμετωπιστεί «Η Λίμνη των Κύκνων», το πρώτο του δηλαδή μπαλέτο, δέχτηκε την πρόταση. Η πρεμιέρα του έργου με χορογράφο τον Μαριούς Πετιπά δόθηκε στις 15 Ιανουαρίου 1890 στο Θέατρο Μαριίνσκι και η υποδοχή του ήταν σαφώς καλύτερη από αυτή της «Λίμνης των Κύκνων». Τίποτε ωστόσο δεν προοιώνιζε τον θρίαμβο που θα ακολουθούσε συμπεριλαμβανομένου του χλιαρού σχολίου του Τσάρου.  Γιατί όταν ο  Τσάρος Αλέξανδρος Γ ‘κάλεσε τον Τσαϊκόφσκυ στην αυτοκρατορική θέση του είπε απλά «Πολύ ωραία» κάνοντας τον συνθέτη να ενοχληθεί, καθώς περίμενε μια πιο θερμή αντιμετώπιση. Το 1903, δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του Τσαϊκόφσκυ, η «Ωραία Κοιμωμένη» ήταν ήδη το δεύτερο πιο δημοφιλές μπαλέτο στο ρεπερτόριο του Αυτοκρατορικού Μπαλέτου έχοντας ερμηνευθεί 200 φορές.

3. Η Κυρία με τις Καμέλιες, Αλέξανδρος Δουμάς

Ο Τζουζέπε Βέρντι είναι ο συνθέτης μερικών από τις διαχρονικά δημοφιλέστερες όπερες παγκοσμίως. Μία εξ αυτών – η περίφημη «Τραβιάτα» – είναι εμπνευσμένη από το μυθιστόρημα του Αλέξανδρου Δουμά (υιού) «Η Κυρία με τις Καμέλιες», έργο που ο συγγραφέας είχε εμπνευστεί από την Μαρί Ντι Πλεσσί, μία γνωστή εταίρα της εποχής στο Παρίσι με την οποία διατηρούσε σχέσεις μέχρι τον πρόωρο θάνατό της στα 23. Με αρκετές περικοπές και παραφράσεις, η «Τραβιάτα» του Βέρντι ξετυλίγει μπροστά μας έναν μεγάλο έρωτα, ματαιωμένο από τις κοινωνικές συμβάσεις και αποτελεί το τρίτο και τελευταίο έργο της λεγόμενης λαϊκής τριλογίας του Ιταλού συνθέτη, μετά τις όπερες «Ριγκολέττο» και «Τροβατόρε». Η ιστορία της «παραστρατημένης» Βιολέτας δεν γνώρισε επιτυχία στην παγκόσμια πρεμιέρα του 1853 στη Βενετία, ίσως λόγω και του προκλητικού για την εποχή θέματος, αλλά έκτοτε έχει σκαρφαλώσει στην κορυφή, όντας η όπερα με τις περισσότερες παραστάσεις παγκοσμίως.

4. Όνειρο Θερινής Νυκτός, Ουίλιαμ Σαίξπηρ

Είναι πολλά τα ονόματα συνθετών που στο πέρασμα των αιώνων δεν μπόρεσαν να αντισταθούν στη γοητεία της ρομαντικής κωμωδίας του Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Όμως, ο Φέλιξ Μέντελσον, συνεπαρμένος από το βιβλίο του Σαίξπηρ το οποίο διάβασε σε ηλικία 17 ετών, ήταν τελικά αυτός που έμεινε στην ιστορία αρχικά με την Εισαγωγή (1826) και αργότερα (1842) με την Προγραμματική μουσική για το έργο. Η εισαγωγή είχε κάνει πρεμιέρα στο Στέττιν της Πρωσίας στις 20 Φεβρουαρίου 1827, δύο βδομάδες μετά τα 18α γενέθλια του συνθέτη, ο οποίος χρειάστηκε να ταξιδέψει 80 μίλια εν μέσω χιονοθύελλας για να φτάσει στη συναυλία. Η Προγραμματική μουσική γράφτηκε 16 χρόνια αργότερα, κατά παραγγελία του βασιλιά της Πρωσίας Φρέντερικ Γουίλιαμ Δ’ και η πρώτη παράσταση δόθηκε ένα χρόνο αργότερα στο Πότσνταμ. Σε αυτή περιλαμβανόταν και το περίφημο «Γαμήλιο Εμβατήριο», το οποίο έγινε διάσημο τo 1858 όταν χρησιμοποιήθηκε στη γαμήλια τελετή του Φρέντερικ Γουίλιαμ Γ’ και της πριγκίπισσας Βικτόρια. Έκτοτε, αποτελεί τη μουσική υπόκρουση σε αναρίθμητους γάμους παγκοσμίως.

5. Δον Κιχώτης, Μιγκέλ ντε Θερβάντες / Μανόν Λεσκώ, Άμπε Πρεβόστ

Οι περιπέτειες του Δον Κιχώτη και του πιστού του υπηρέτη Σάντσο Πάντσα έχουν σαγηνεύσει πολλούς δημιουργούς, ένας εκ των οποίων ήταν και ο Ζακ Λορέν που διασκεύασε το έργο, παραδίδοντας ένα ηρωικό δράμα που παρουσιάστηκε στο Παρίσι το 1904. Ο Ζυλ Μασνέ, με τη σειρά του, εμπνεύστηκε από την παράσταση και συνέθεσε την ομώνυμη όπερα σε πέντε μέρη, η οποία έκανε πρεμιέρα το 1910 στην Όπερα του Μόντε Κάρλο.  Είχε προηγηθεί και η πολύφερνη «Μανόν», με τους Μασνέ και Πουτσίνι να γοητεύονται από την ηρωίδα του Γάλλου συγγραφέα Άμπε Πρεβόστ και να παρουσιάζουν τελικά δύο διαφορετικές εκδοχές με την ίδια θεματική. Ο Μασνέ παρουσίασε την όπερα το 1884 αποσπώντας ιδιαίτερα θετικές κριτικές ενώ ακολούθησε ο Πουτσίνι το 1893. Για τον δεύτερο, η «Μανόν» ήταν η πρώτη μεγάλη επιτυχία του. 

6. Πόλεμος και Ειρήνη, Λέων Τολστόι

Κανένα ντοκουμέντο, ιστορικό ή καλλιτεχνικό, δεν παρουσιάζει τόσο ανάγλυφα τη ζωή και την ψυχολογία του ρωσικού λαού της προεπαναστατικής εποχής, όσο το έργο του Λ. Τολστόι “Πόλεμος και Ειρήνη”. Ο Σεργκέι Προκόφιεφ σχεδίαζε να γράψει μια όπερα βασισμένη στο επικό μυθιστόρημα του Τολστόι, όταν η γερμανική εισβολή στην Ρωσία το 1941 έκανε το θέμα ακόμα πιο επίκαιρο. Χρειάστηκε δύο χρόνια για να συνθέσει τη δική του εκδοχή, η οποία ικανοποίησε ιδιαίτερα τη Σοβιετική Επιτροπή Τεχνών που επιθυμούσε ένα έργο με χαρακτήρα έντονα ηρωικό και πατριωτικό.

7. Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων, Φίοντορ Ντοστογιέφσκι

Οι “Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων” του Ντοστογιέφσκι αποτελούν μια καταγγελία απέναντι στα τσαρικά κάτεργα και τον θεσμό της δουλοπαροικίας. Προσωπικά βιώματα αλλά και η αγάπη του Ντοστογιέφσκι για τον καταπιεσμένο ρωσικό λαό ήταν τα στοιχεία που έκαναν το έργο μια ζωντανή κραυγή, η οποία συγκίνησε – δεκαετίες αργότερα – τον Λέος Γιάνατσεκ. Ο Τσέχος συνέθεσε την όπερα «Από το σπίτι των νεκρών», η οποία έμελλε να είναι η τελευταία του. Η Τρίτη της πράξη βρέθηκε στο γραφείο του Γιάνατσεκ μετά τον θάνατό του, το 1928.

8. Χίλιες και μία Νύχτες, συλλογή αραβικών παραμυθιών

Συλλογή ιστοριών και παραμυθιών από τη Μέση Ανατολή και τη Νότια Ασία, οι «Χίλιες και μία Νύχτες» – γνωστές και με τον τίτλο «Αραβικές νύχτες» ή «Παραμύθια της Χαλιμάς» – είναι από τα πιο δημοφιλή έργα της αραβικής λογοτεχνίας στο δυτικό κόσμο. Η κεντρική ηρωίδα, Σεχραζάτ, η οποία καταφέρνει να κερδίσει τη ζωή διηγούμενη στον πληγωμένο βασιλιά ένα παραμύθι για 1.001 βράδια ήταν η έμπνευση για το δημοφιλές συμφωνικό ποίημα του Νικολάι Ρίμσκι- Κορσάκοφ με τον ίδιο τίτλο. Η πρεμιέρα της δόθηκε στις 22 Οκτωβρίου 1888 στην Αγία Πετρούπολη, υπό τη διεύθυνση του ίδιου του Ρίμσκι – Κόρσακοφ. Στις 4 Ιουνίου του 1910, τα Ρωσικά Μπαλέτα του Σεργκέι Ντιαγκίλεφ παρουσίασαν στο Παρίσι το – βασισμένο στη μουσική του Ρίμσκι – Κόρσακοφ – ομώνυμο μπαλέτο σε χορογραφία Μιχαήλ Φοκίν.

9. Ιβανόης, Σερ Γουόλτερ Σκοτ

Ο Ιβανόης, το διασημότερο έργο του Σερ Γουόλτερ Σκοτ, διαδραματίζεται στην Αγγλία την εποχή του βασιλιά Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου και των Σταυροφόρων. Ο Γουίλφριντ του Ιβανόη, διωγμένος από το σπίτι του εξαιτίας μιας σφοδρής αλλά άπρεπης αγάπης, ακολουθεί τον Ριχάρδο στους Αγίους Τόπους. Ύστερα από σκληρούς αγώνες κατά των Σαρακηνών, ξαναγυρίζει στην πατρίδα του, όπου όλα έχουν αλλάξει. Μέσα από περιπέτειες, συνωμοσίες, πάθη και ίντριγκες θριαμβεύει τελικά το δίκαιο και ο έρωτας. Ο Σερ Άρθουρ Σάλιβαν μεταμόρφωσε το επικό αυτό μυθιστόρημα σε μια ρομαντική όπερα, η οποία έκανε πρεμιέρα στην Βασιλική Όπερα της Αγγλίας  στις 31 Ιανουαρίου 1891, συμπληρώνοντας τελικά 155 παραστάσεις, αριθμός πρωτάκουστος για την εποχή.

10. Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών / Χάρι Πότερ/ Λογική και ευαισθησία/ Η κλέφτρα των βιβλίων…

Για να αναφέρουμε μερικές από τις ταινίες που καθήλωσαν εκατομμύρια θεατών παγκοσμίως και έχουν γράψει (σύγχρονη) ιστορία όχι μόνο για τη σκηνοθεσία ή το σενάριο αλλά και για τη μουσική τους. Ο Χάουαρντ Σορ υπογράφει την επική μουσική για τον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» ενώ ο μαγ(ευτ)ικός κόσμος του Χάρι Πότερ δεν θα ήταν ίδιος χωρίς τη μουσική επένδυση των Τζον Γουίλιαμς, Πάτρικ Ντόιλ, Νίκολας Χόουπερ και Αλεσάντρ Ντεπλά. Ο Πάτρικ Ντόιλ υπήρξε μάλιστα υποψήφιος Όσκαρ για τις παρτιτούρες της – βασισμένης στο γνωστό μυθιστόρημα της Τζέιν Όστιν- ταινίας «Λογική και Ευαισθησία» ενώ υποψηφιότητα για Όσκαρ, BAFTA και Χρυσή Σφαίρα πρωτότυπης μουσικής είχε αποσπάσει και ο Τζον Γουίλιαμς με την «Κλέφτρα των βιβλίων».

Πληροφορίες για τη συναυλία της ΚΟΑ

Παρασκευή 1 Μαρτίου 2019 στις 20.30

Μέγαρο Μουσικής Αθηνών – Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης

Τιμές εισιτηρίων: 25€, 15€, 10€ και 5€ (εκπτωτικό)