Αντ. Τζανακόπουλος για συμφωνία των Πρεσπών: Συνεργασία χωρίς εθνικοφορούμενους ανταγωνισμούς και αλυτρωτισμούς 

Την πεποίθησή του ότι η συμφωνία των Πρεσπών θα είναι  βιώσιμη εκφράζει ο Αντώνης Τζανακόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και Μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Υπουργείου Εξωτερικών. Εξηγεί τα οφέλη που θα προκύψουν για τους δύο λαούς και σημειώνει ότι “αν φτιάχναμε τους νόμους με βάση τη συναίνεση της κοινωνικής πλειοψηφίας, ούτε δικαιώματα θα είχαμε (αυτά προστατεύουν τη μειοψηφία από την πλειοψηφία άλλωστε), ούτε φόρους, ούτε τίποτα”. 

-Θα είναι απρόσκοπτη -κατά την εκτίμησή σας- η εφαρμογή της συμφωνίας των Πρεσπών; Υπάρχουν διάφορες ασάφειες, όπως τι θα γίνει μέχρι να εκδοθούν τα καινούρια διαβατήρια. Επίσης, υπάρχουν εκκρεμότητες, όπως η αναθεώρηση των σχολικών βιβλίων και ο έλεγχος των εμπορικών σημάτων. Δεν μπορεί να συμβεί κάποιο “ατύχημα” στην πορεία; 

Η εφαρμογή μιας συμφωνίας είναι πάντοτε ζήτημα συνεχούς επαγρύπνησης. Δεν θεωρώ ότι υπάρχουν σοβαρές ασάφειες στη Συνθήκη των Πρεσπών, από νομικής άποψης τουλάχιστον. Φυσικά, όπως αναφέρω και στη συνέχεια, ένα νομικό κείμενο είναι πάντοτε ανοιχτό σε ερμηνεία. Αν υπάρξουν διαφωνίες για την ερμηνεία, η Συνθήκη η ίδια προβλέπει διαδικασία επίλυσης διαφορών, στην οποία επίσης αναφέρομαι παρακάτω. Σε ό,τι αφορά ζητήματα όπως τα διαβατήρια, τα σχολικά βιβλία και τα εμπορικά σήματα, επιτρέψτε μου να αναφερθώ λίγο πιο αναλυτικά στο καθένα ξεχωριστά. 

Διαβατήρια: Το ζήτημα έκδοσης νέων διαβατηρίων ρυθμίζεται στο άρθρο 1, παράγραφος 10, στοιχείο α’ της Συνθήκης των Πρεσπών. Σε αυτό προβλέπεται μεταβατική περίοδος πέντε ετών (η “τεχνική” μεταβατική περίοδος) που αφορά όλα τα δημόσια έγγραφα και άλλο υλικό της γειτονικής χώρας για διεθνή χρήση, ή για χρήση στο εσωτερικό που όμως μπορεί να χρησιμοποιηθούν και στο εξωτερικό. Αυτά τα δημόσια έγγραφα λοιπόν θα είναι έγκυρα εντός της μεταβατικής περιόδου. Είναι φυσικά προφανές ότι δεν μπορούν να αλλάξουν τα διαβατήρια όλων των πολιτών εν μία νυκτί. Η αντικατάστασή τους θα γίνει σταδιακά και πάντως εντός πενταετίας από τη θέση σε ισχύ της Συνθήκης. Έως τότε εξακολουθούν να ισχύουν και τα παλιά διαβατήρια. Καμία ασάφεια λοιπόν εδώ. 

Σχολικά βιβλία: Η αναθεώρηση σχολικών βιβλίων δεν είναι υποχρεωτική σύμφωνα με τη Συνθήκη των Πρεσπών. Σύμφωνα με το άρθρο 8, παράγραφος 5, της Συνθήκης, η Κοινή Διεπιστημονική Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων σε θέματα ιστορίας, αρχαιολογίας και εκπαίδευσης θα εξετάσει, και εφόσον θεωρήσει κατάλληλο θα αναθεωρήσει σχολικά βιβλία και άλλο εκπαιδευτικό υλικό. Αφενός, αυτού του είδους οι επιτροπές είναι συνήθεις στην πρακτική των κρατών που επιλύουν σχετικές διαφορές. Αφετέρου, το άρθρο 7 στο σύνολό του ισχύει και δεσμεύει τα δύο κράτη, και άρα διαφυλάττει την ελληνική ιστορία και πολιτισμική κληρονομιά, από την αρχαιότητα ως και σήμερα. 

Εμπορικά σήματα: Πολύς λόγος έχει γίνει για το ζήτημα αυτό και έχουν ακουστεί τρομερές ανακρίβειες. Η σχετική διάταξη είναι το άρθρο 1, παράγραφος 3, στοιχείο θ’ της Συνθήκης των Πρεσπών. Η διάταξη αυτή δεν δημιουργεί κάποιο νέο δεδομένο για την εγγραφή εμπορικών σημάτων και επωνυμιών. Σήματα και επωνυμίες εγγράφονται από ιδιώτες και όχι από το κράτος, με βάση το εθνικό δίκαιο, όπως ακριβώς γινόταν ως τώρα. Για τη διεθνή τους εγγραφή και αναγνώριση πρέπει να ακολουθούνται οι σχετικές διεθνείς διαδικασίες, όπως προβλέπονται από σχετικές διεθνείς συμβάσεις, όπως η Σύμβαση της Μαδρίτης. Τίποτα λοιπόν δεν αλλάζει σε αυτό. Αυτό που προσθέτει η Συνθήκη των Πρεσπών είναι ότι τα μέρη θα ενθαρρύνουν τις επιχειρηματικές τους κοινότητες να έλθουν σε διάλογο, με την επιδίωξη, και όχι την υποχρέωση, να βρουν αμοιβαίως αποδεκτές λύσεις, πράγμα που θα προωθήσει τη συνεργασία και την καλή πίστη μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Σε αυτό το πλαίσιο θα δημιουργηθεί και διεθνής ομάδα ειδικών, στο πλαίσιο της ΕΕ, με συμμετοχή των Ηνωμένων Εθνών και του Διεθνούς Οργανισμού Τυποποίησης, προκειμένου να βοηθήσει στην υλοποίηση της επιδίωξης. Τέλος, ως προς Προστατευόμενες Ονομασίες Προέλευσης (ΠΟΠ) και Προστατευόμενες Γεωγραφικές Ενδείξεις (ΠΓΕ), αυτές καταχωρούνται με βάση το δίκαιο της ΕΕ και δεν μπορούν να είναι τόσο γενικές ώστε να αναφέρονται σε όνομα κράτους. Μπορούν να αναφέρονται μόνο σε ονομασία περιοχής ενός κράτους, και φυσικά περιοχή Μακεδονία έχει μόνο ένα κράτος, η Ελλάδα. Σε κάθε περίπτωση η Συνθήκη των Πρεσπών δεν αλλάζει κάτι ούτε ως προς το τελευταίο. 

-Μπορεί να είναι βιώσιμη μια συμφωνία στην οποία εναντιώνεται η κοινωνική πλειοψηφία; Δεν είναι προαπαιτούμενο για την επιτυχία στην υλοποίησή της η συναίνεση;

Δεν είμαι σίγουρος σε ποιο βαθμό εναντιώνεται η κοινωνική πλειοψηφία στη Συνθήκη των Πρεσπών. Η αλήθεια είναι ότι με τη συνεχή προσπάθεια ερεθισμού του θυμικού, και τη συνεχή προσπάθεια έξαψης του εθνικισμού και του φόβου ή της οργής προς τους γείτονες, πολύς κόσμος φαίνεται να εναντιώνεται με έντονο τρόπο στη Συνθήκη, χωρίς όμως να είναι ενημερωμένος γι’ αυτή. Αντίθετα ακούγονται και αναπαράγονται συνεχώς στρεβλώσεις, ψέμματα και περιθωριακές νομικές εκτιμήσεις από μη ειδικούς ή που δεν εδράζονται σε στέρεες επιστημονικές βάσεις. Αντί για παραχάραξη της ιστορίας, όπως λέει το εσχάτως viral τραγουδάκι, αυτό που συμβαίνει είναι μια συνεχής προσπάθεια παραχάραξης της Συμφωνίας, προκειμένου να εξυπηρετηθούν πολιτικές στοχεύσεις. 

Ας το πάρουμε όμως από την αρχή: σε ό,τι αφορά το διεθνές δίκαιο, μια συμφωνία στην οποία εναντιώνεται η κοινωνική πλειοψηφία μπορεί να είναι μια χαρά βιώσιμη. Προαπαιτούμενο είναι βέβαια η συναίνεση, αλλά η συναίνεση των κρατών που συνάπτουν τη συμφωνία, όχι της κοινωνικής πλειοψηφίας. Η διεθνής σύμβαση είναι διεθνής νόμος, για να το πω απλά, και αν φτιάχναμε τους νόμους με βάση τη συναίνεση της κοινωνικής πλειοψηφίας, ούτε δικαιώματα θα είχαμε (αυτά προστατεύουν τη μειοψηφία από την πλειοψηφία άλλωστε), ούτε φόρους, ούτε τίποτα. 

Περαιτέρω, μερικές φορές ο νόμος μπορεί να πηγαίνει λίγο μπροστά από την κοινωνική πλειοψηφία, και τελικά να την καθοδηγεί. Έτσι γίνεται με τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων για παράδειγμα, έτσι θα γίνει και με τη Συνθήκη των Πρεσπών. Ο εθνικιστικός παροξυσμός και οι στρεβλώσεις για πολιτικούς λόγους θα καταλαγιάσουν, η Συνθήκη θα αρχίσει να εφαρμόζεται επ’ ωφελεία και των δύο λαών, και ο κόσμος σιγά σιγά θα καταλάβει και θα πειστεί ότι δεν έχει τίποτα να φοβηθεί από έναν γείτονα με τον οποίο τον συνδέουν πλέον φιλικές σχέσεις, συνεργασία, κοινό συμφέρον, και όχι πια εθνικοφορούμενος ανταγωνισμός και αλυτρωτισμός.

-Δεν είναι βάσιμες οι ανησυχίες ότι με την αναγνώριση μακεδονικής ιθαγένειας και γλώσσας συντηρείται ο αλυτρωτισμός της γειτονικής χώρας;

Όχι δεν είναι βάσιμες. Είναι φοβικές. Δεν αναγνωρίζει η Ελλάδα καμία μακεδονική ιθαγένεια και γλώσσα στη Συνθήκη των Πρεσπών. Πρώτα πρώτα ας ξεκαθαρίσουμε ότι τους γείτονές μας τους αναφέρουν ως “μακεδόνες”, και τη γλώσσα τους ως “μακεδονική”, σε ολόκληρο τον κόσμο πλην της Ελλάδας, εδώ και σχεδόν τριάντα χρόνια. Η Συνθήκη των Πρεσπών αντίθετα περιορίζει τη χρήση του όρου “μακεδόνας” ως χαρακτηρισμού της ιθαγένειας προσθέτοντας το διευκρινιστικό “πολίτης της Βόρειας Μακεδονίας”. Επίσης, στο άρθρο 7 γίνεται ξεκάθαρο ότι οποιαδήποτε χρήση αυτών των όρων από τους γείτονες δεν έχει καμία σχέση με την ιστορία, την πολιτισμική κληρονομιά, κλπ, της Ελλάδας από την αρχαιότητα ως σήμερα. Επίσης ξεκαθαρίζεται ότι η γλώσσα τους ανήκει στην οικογένεια των νοτίων σλαβικών γλωσσών, που φυσικά δεν υπήρχε την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου. Αυτά τα ξεκαθαρίζουν περαιτέρω και οι γείτονες οι ίδιοι με τη μονομερή απευθυντέα δήλωση που μας απέστειλαν πρόσφατα (τη γνωστή Ρηματική Διακοίνωση, που επίσης έγινε αντικείμενο στρεβλώσεων και ψεμάτων) και η οποία τους δεσμεύει περαιτέρω ως προς την ερμηνεία των σχετικών διατάξεων. Πώς θα συντηρηθεί ο αλυτρωτισμός λοιπόν;

Ας μου επιτραπεί εδώ και ένα λίγο ευρύτερο σχόλιο: ο αλυτρωτισμός των γειτόνων εκτράφηκε, στη διαδικασία της εθνογένεσής τους, και από τη δική μας υπερβολικά επιθετική στάση, ειδικά με τη θέση περί μη χρήσης του όρου Μακεδονία ακόμη και με προσδιορισμό. Ο αλυτρωτισμός εκτρέφεται όταν ο άλλος βλέπει ότι πας να τον αφανίσεις. Όχι όταν γίνετε φίλοι. Σε κάθε περίπτωση η Συνθήκη των Πρεσπών με σειρά διατάξεων, πέραν του άρθρου 7 για τη γλώσσα και τους επιθετικούς προσδιορισμούς, προφυλάσσει από τον κίνδυνο του αλυτρωτισμού. 

-Μια επόμενη κυβέρνηση στη Βόρεια Μακεδονία δεν μπορεί να ανατρέψει τη συμφωνία μεταφράζοντας διαφορετικά κάποιες από τις πρόνοιές της; 

Όχι, η συμφωνία δεν είναι αριστερό χαφ ή δεξί εξτρέμ για να ανατραπεί (που ακόμη και σ’ αυτήν την περίπτωση υπάρχει κύρωση). Ας το ξεκαθαρίσουμε όμως: όπως προείπα, κάθε νομικό κείμενο είναι ανοιχτό σε ερμηνεία–αν μη τι άλλο το είδαμε τις τελευταίες εβδομάδες, όπου ο καθένας “μετέφραζε” όπως λέτε, ερμήνευε θα πω εγώ, διάφορες διατάξεις της Συνθήκης των Πρεσπών κατά το δοκούν. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι οποιαδήποτε ερμηνεία είναι αποδεκτή. Στο διεθνές δίκαιο, αποδεκτή και δεσμευτική ερμηνεία μιας συμφωνίας είναι αυτή στην οποία συμφωνούν τα μέρη. Αν τα μέρη δεν συμφωνούν, προκύπτει διαφορά, η οποία πρέπει να επιλυθεί. Αν λοιπόν μια επόμενη κυβέρνηση στη Βόρεια Μακεδονία προσπαθήσει να ερμηνεύσει διατάξεις τις Συνθήκης των Πρεσπών με τρόπο με τον οποίο εμείς δεν συμφωνούμε, φυσικά η Συνθήκη δεν ανατρέπεται, ούτε σταματά να ισχύει, αλλά αντίθετα εξακολουθεί να δεσμεύει και πρέπει πλέον να επιλυθεί η διαφορά ως προς την ερμηνεία.

-Πώς μπορεί. λοιπόν, να προστατευθεί η χώρα μας εάν αθετηθούν τα συμφωνηθέντα από την άλλη πλευρά; 

Η Συνθήκη των Πρεσπών είναι υπόδειγμα ως προς τη διαδικασία επίλυσης διαφορών που προβλέπει στο άρθρο 19. Σύμφωνα με τη διάταξη, εξαντλούνται πρώτα οι προσπάθειες εξεύρεσης κοινά αποδεκτής ερμηνείας ή επίλυσης της διαφοράς που έχει προκύψει, και εφόσον τέτοια κοινά αποδεκτή λύση δεν επιτυγχάνεται, κάθε μέρος μπορεί μονομερώς να απευθύνει τη διαφορά ως προς την ερμηνεία ή την εφαρμογή της Συνθήκης των Πρεσπών στο Διεθνές Δικαστήριο των Ηνωμένων Εθνών που εδρεύει στη Χάγη. Το Δικαστήριο επιλαμβάνεται της διαφοράς, διαγιγνώσκει την παραβίαση εκ μέρους των γειτόνων, αν αυτή υπάρχει, και διατάσσει την παύση της παραβίασης, την παροχή διαβεβαιώσεων και εγγυήσεων μη επανάληψης, και επανορθώσεις, εφόσον αυτό ζητηθεί. Αν οι γείτονες δεν συμμορφωθούν με το διατακτικό και δεν παύσουν την παραβίαση, παράσχουν διαβεβαιώσεις, επανορθώσεις κλπ, η Ελλάδα μπορεί να καταφύγει σε αντίμετρα προκειμένου να εξαναγκάσει τους γείτονες σε συμμόρφωση. Τα αντίμετρα αυτά (κυρώσεις στην καθομιλουμένη) μπορεί να περιλαμβάνουν βέτο σε σχέση με τη διαδικασία ένταξης στην ΕΕ, αθέτηση εμπορικών συμφωνιών, κλείσιμο λιμανιών και εναερίου χώρου στους γείτονες και τα προϊόντα από ή προς αυτούς, κλπ. 

Στο σημείο αυτό δεν πρέπει να παραβλέπεται και ο διεθνής παράγοντας: μια κακόπιστη παραβίαση της Συνθήκης των Πρεσπών, διαγνωσμένη μάλιστα από το Διεθνές Δικαστήριο, θα στρέψει πολλές χώρες κατά της Βόρειας Μακεδονίας και θα τις φέρει στο πλευρό της Ελλάδας. Οι χώρες αυτές μπορεί με τη σειρά τους να ασκήσουν σοβαρή διπλωματική πίεση στη γειτονική μας χώρα προκειμένου να συμμορφωθεί. 

-Τι θα αλλάξει στη ζωή μας τώρα που λύθηκε το μακεδονικό; Θα αισθανθούν κάποια διαφορά οι πολίτες της βόρειας Ελλάδας; 

Νομίζω πως όλοι μας θα δρέψουμε τα οφέλη από τη Συμφωνία, τόσο σε οικονομικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο διεθνών σχέσεων της χώρας μας. Σε πρώτη φάση οι πολίτες της Βόρειας Ελλάδας, αλλά και όλης της χώρας, μπορούν να νιώσουν ήσυχοι ότι κανείς δεν θα επιβουλεύεται πλέον την ιστορία μας και την πολιτισμική μας κληρονομιά. Σε δεύτερο χρόνο, και με δεδομένη την οικονομική ανάπτυξη της γειτονικής μας χώρας, λογικά θα αυξηθεί τόσο η οικονομική συνεργασία, όσο και ο τουρισμός, ειδικά στη Βόρεια Ελλάδα. Τέλος, θα ανοίξει η αγορά της γειτονικής μας χώρας σε εμάς, αφού μέχρι πρότινος οι επίσημες σχέσεις μεταξύ μας ήταν ελάχιστες. Και θα μπορούμε επιτέλους να αντιμετωπίζουμε τους γείτονές μας, κι αυτοί εμάς, ως φίλους και συνεργάτες, όχι ως εχθρούς και ανταγωνιστές