Ψυχικές ασθένειες και Τέχνη

Συνέντευξη στον Χρήστο Καράμπελα

Η Τέχνη σε κάθε μορφή της μπορεί να αποτελέσει μεταξύ άλλων και έναν “καθρέφτη” στις σκέψεις και στα συναισθήματα, δίνοντας τους μορφή μέσα από την εικόνα ή τη μουσική. Γίνεται έτσι ένα δυνατό “πάτημα” για την επίτευξη ελέγχου πάνω τους.

Η ιδιότητα αυτή των διαφόρων μορφών Τέχνης να επικοινωνήσουν το ανέκφραστο ή το ανείπωτο, καθώς και να μεταδώσουν τις “δονήσεις” και τα προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, τις καθιστούν ένα εργαλείο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τους ψυχολόγους και τους ιατρούς προκειμένου να βοηθήσουν αλλά και να κατανοήσουν ανθρώπους που αντιμετωπίζουν προβλήματα συμπεριφοράς ή ψυχικές ασθένειες.

Με αφορμή τη σημερινή Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, το News 247 επικοινώνησε με το επιστημονικό προσωπικό δύο κέντρων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, τα οποία έχουν εντάξει στα προγράμματα θεραπείας και αποκατάστασης το θέατρο, τη μουσική ακόμη και τον χορό. Το σκεπτικό τους απλό: Να ανακαλύψουν νέους τρόπους επικοινωνίας, να βοηθήσουν την ένταξη των ατόμων αυτών, ενηλίκων και ανηλίκων, σε ομάδες και να παράσχουν ποιοτική και εξατομικευμένη φροντίδα.

‘Καθήκον όλων να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε’

Ο Αλέξης Κροκιδάς, επιστημονικά υπεύθυνος στο Κέντρο Ημέρας  “Franco Basaglia” της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (Ε.Π.Α.Ψ.Υ.) μίλησε στο News 24/7 για το πρόγραμμα δραστηριοτήτων που παρέχει το Κέντρο σε άτομα που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές και στο οποίο εμπεριέχονται ομάδες που ασχολούνται με τη ζωγραφική, τη μουσική, τη φωτογραφία και το θεατρικό παιχνίδι.

Κύριε Κροκιδά, ποιο είναι το σκεπτικό πίσω από τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες του Κέντρου Ημέρας;

Μέσα στο πρόγραμμα δραστηριοτήτων μας, πάντα προσπαθούμε να  συμπεριλάβουμε καλλιτεχνικές δραστηριότητες που έχουν να κάνουν με το θέατρο, τη ζωγραφική, τη μουσική και τη δημιουργική γραφή. Η σχέση της τέχνης με την ψυχική πάθηση έχει μακρά και πλούσια ιστορία.

Ίσως το πιο απλό, και ελπίζω να μην ακούγεται πολύ απλοϊκό, που θα μπορούσαμε να πούμε είναι ότι η τέχνη είναι θεραπευτική με την ευρεία έννοια του όρου, και όχι μόνο για όσους έχουν μια επίσημη ψυχιατρική διάγνωση, αλλά για όλους μας.

Περιγράψτε μας πώς κυλά η συνεδρία μιας ομάδας με καλλιτεχνική δραστηριότητα.

Η κάθε ομάδα είναι διαφορετική. Οι πιο “αμιγώς” ψυχοθεραπευτικές ομάδες, όπως πχ. η ομάδα μουσικοθεραπείας, η ομαδική ψυχοθεραπεία, η ομάδα βιωματικών ασκήσεων, ακολουθούν μια συγκεκριμένη μεθοδολογία, αλλά σε γενικές γραμμές, το κείμενο δεν προϋπάρχει αλλά συν-κατασκευάζεται μέσα στην ομάδα. Έτσι, ο αυτοσχεδιασμός αποτελεί αναπόσπαστο και αναπόφευκτο κομμάτι της διαδικασίας. Αυτή η συν-δημιουργία του “κειμένου” αποτελεί ίσως και τον συνδετικό κρίκο όλων των ομαδικών δραστηριοτήτων. Εξάλλου αυτό προσπαθούμε να κάνουμε: Να γράψουμε και να ξαναγράψουμε θεραπευτές και θεραπευόμενοι μαζί, σενάρια ζωής, ονείρων, σενάρια πραγματικότητας.

Ποια είναι η ανταπόκριση στις ομάδες; Επιζητούν την καλλιτεχνική ενασχόληση ή την αντιμετωπίζουν με δυσπιστία;

Η ανταπόκριση είναι μικτή. Κάποιοι θα το αντιμετωπίσουν με δυσπιστία, άλλοι με ενθουσιασμό. Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε είναι να αφουγκραζόμαστε τις ανάγκες του καθένα και να διαπραγματευόμαστε το ποιες δραστηριότητες και πώς θα τις κάνουμε. Φέτος πάλι είχαμε μια διαβούλευση για το ποιες ομάδες θα συμπεριληφθούν στο πρόγραμμα.

Σε όσους έρχονται στις ομάδες αυτές, έχετε παρατηρήσει αλλαγή, μια βελτίωση σε προβλήματα που αντιμετωπίζουν;

Ναι, αν και δεν πρόκειται ποτέ για μια απλή ή μονόδρομη παρατήρηση. Όλοι αλλάζουμε σε διαφορετικούς βαθμούς μέσα από τις σχέσεις μας με τους άλλους. Τις αλλαγές δεν τις παρατηρούμε απλά, τις βιώνουμε μέσα από την καθημερινή μας σχέση με τους ωφελούμενους του Κέντρου Ημέρας.

Σε αδρές γραμμές πάντως, ναι, υπάρχουν αλλαγές και μετακίνηση. Δεν είμαστε θαυματοποιοί. Πολλές φορές αυτές οι αλλαγές είναι ανεπαίσθητες, κάποιες φορές γίνονται πολύ αισθητές. Και μέρος της διαδικασίας της αλλαγής περιλαμβάνει και το άμεσο και λιγότερο άμεσο περιβάλλον του ωφελούμενου: οικογένεια, κοινωνικό δίκτυο, γειτονιά και ευρύτερα.

Τι πιστεύετε έχουν περισσότερο ανάγκη μέσα από τα μαθήματα αυτά;

Χωρίς να προσυπογράφω στην απάντηση που έδωσε ο Γερμανός φιλόσοφος Hegel στις αρχές του 19ου αιώνα, θα έλεγα ότι η πρόκληση είναι να εκφραστείς και να απελευθερωθείς όχι ως ερημίτης, αλλά μέσα από την ομάδα, μέσα στο σύνολο. Ξέρετε υπάρχει μια άποψη που λέει ότι η “τρέλα” είναι μια απέλπιδα προσπάθεια, όχι συνειδητή, του υποκειμένου να απελευθερωθεί από δεσμά που το έχουν πνίξει, το έχουν τραυματίσει. Μια μορφή αντίστασης, μια προσπάθεια να εκφράσεις αυτό που δεν σου επιτρέπεται να εκφράσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό που λέμε ψύχωση εκδηλώνεται σχεδόν πάντα σαν μια σύγκρουση. Όπως και να ‘χει, αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε μέσα από τις ομαδικές δραστηριότητες είναι να παρέχουμε ένα ασφαλές πλαίσιο μέσα στο οποίο κάποιος μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα.

Υπάρχουν σχέδια να ανέβει κάποια παράσταση για το κοινό;

Έχουμε κάνει κάποιες μικρές παραστάσεις, κάποια σκετς, αλλά μεταξύ μας. Δεν έχουμε καταφέρει ακόμα να ανεβάσουμε μια παράσταση  για το ευρύ κοινό, αλλά αυτό είναι κάτι που επανέρχεται ως ιδέα και νομίζω ότι κάποια στιγμή θα το υλοποιήσουμε.

Οι άνθρωποι με ψυχικές ασθένειες κινδυνεύουν πολύ περισσότερο από τους “υγιείς” από ότι το αντίθετο

Ποια είναι σήμερα τα κοινωνικά στερεότυπα γύρω από τους ανθρώπους με ψυχικές ασθένειες και πώς μπορούν  να καταπολεμηθούν;

Πρώτον, ο μύθος της επικινδυνότητας. Οι άνθρωποι με ψυχικές ασθένειες κινδυνεύουν πολύ περισσότερο από τους “υγιείς” από ότι το αντίθετο. Δεύτερον ο μύθος της ανικανότητας. Ότι δηλαδή άνθρωποι με σοβαρές ψυχικές διαταραχές είναι ανίκανοι να κάνουν το οτιδήποτε, να εργαστούν, να συνάψουν σχέσεις, να έχουν πολιτική κρίση, να διαλέξουν τι θέλουν να κάνουν στην ζωή τους, κλπ. Τρίτον και συναφές με το δεύτερον, ότι δεν καταλαβαίνουν τι είναι για το καλό τους και άρα θα πρέπει εμείς να τους φερόμαστε σαν να ήταν παιδιά πέντε χρονών. Δυστυχώς, η πατερναλιστική ψυχιατρική κουλτούρα δεν είναι αμέτοχη στη διατήρηση αυτών των μύθων.

Ως προς την αντιμετώπισή τους, πρέπει πρώτα εμείς, οι επαγγελματίες της ψυχικής υγείας, να αποδεχτούμε ότι δεν είμαστε οι κατακτητές “σταυροφόροι” της ψυχικής πάθησης αλλά συνοδοιπόροι σε μια δύσκολη διαδρομή. Η πολιτεία πρέπει αποφασιστικά να προασπίσει και να προστατέψει τα δικαιώματα ανθρώπων που λαμβάνουν υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Η απαράδεκτη αθλιότητα που συνεχίζεται καθημερινά στις ψυχιατρικές κλινικές μας όπου ασθενείς δένονται στα κρεβάτια τους για μέρες και μήνες πρέπει να σταματήσει άμεσα με παρέμβαση της πολιτείας. Όλοι μας σαν πολίτες με κοινωνική συνείδηση έχουμε καθήκον να θέσουμε σε επερώτηση τις προκαταλήψεις μας. Να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε και να ενημερωθούμε.

Τι είναι αυτό που θα λέγατε έχουν περισσότερη ανάγκη σήμερα οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν ψυχικές ασθένειες;

Θα έλεγα η κατανόηση κατ’ αρχήν. Η αποδοχή συνήθως έρχεται μέσα από την κατανόηση. Ο σεβασμός στον πόνο, στο βίωμα του καθένα και στα αναφαίρετα ανθρώπινα δικαιώματα του. Για μένα ίσως πιο σημαντικό είναι η ουσιαστική συναίνεση του ασθενούς σε προτεινόμενες παρεμβάσεις. Φυσικά η πληροφορημένη συναίνεση στηρίζεται σε σφαιρική και έντιμη ενημέρωση.

Η θεραπευτική επίδραση της Τέχνης στα παιδιά

Παράλληλα στο News 24/7 μίλησαν η ψυχολόγος Κατερίνα Καλιακάτσου και η κοινωνική λειτουργός Κωνσταντίνα Λατσώνα από το Κέντρο Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης « ΕΜΜΕΛΕΙΑ» για μια πιο ευαίσθητη αλλά και όμορφη πτυχή του ζητήματος αυτού: την ενασχόληση των παιδιών που εμφανίζουν ψυχικές ασθένειες με την Τέχνη.

Οι δύο επιστήμονες είναι υπεύθυνες για τις ομάδες έκφρασης που φιλοξενεί το Κέντρο για  παιδιά, στις οποίες το θέατρο, η μουσική και ο χορός έχουν κυρίαρχο ρόλο και χρησιμοποιούνται για να να ενισχύσουν τις υπάρχουσες λειτουργικές ικανότητες και δεξιότητες των παιδιών καθώς και να καλλιεργήσουν νέες.

Τι πιστεύετε αποκομίζουν τα παιδιά από την ενασχόληση με τις διάφορες μορφές τέχνης;

Η λεκτική έκφραση πολλές φορές δεν αρκεί για να δηλώσουμε στους άλλους αυτά που πραγματικά αισθανόμαστε, τόσο για εμάς τους ενήλικες πόσο μάλλον για τα παιδιά που το κύριο εργαλείο έκφρασης και συναισθηματικής εκτόνωσης είναι το παιχνίδι και η δραστηριότητα. Μέσω του θεάτρου, της μουσικής και του χορού δίνεται η ευκαιρία τόσο για αυτόν που συμμετέχει όσο και για αυτόν που παρακολουθεί να έχουν μία διαφορετική συναισθηματική αλληλεπίδραση.

Σε αυτές τις μορφές έκφρασης δεν υπάρχει το κριτήριο της λογικής αλλά το συναίσθημα και όταν αναφερόμαστε στην ψυχική υγεία δεν μπορούμε να την αντιληφθούμε διαφορετικά, παρά μόνο μέσα από την έκφραση του συναισθήματος.

Μέσω της εμπλοκής του σε καλλιτεχνικά δρώμενα, έχει διαπιστωθεί ότι αναδύονται και άλλα στοιχεία της προσωπικότητάς του παιδιού και αυτό βελτιώνεται σε τομείς που σχετίζονται τόσο με την αυτοεκτίμηση και ταυτότητα όσο και με την συνεργασία του με τους άλλους, την κατανόηση κανόνων που αφορούν την κοινωνική συνδιαλλαγή, τη συνεργασία και την ομαδικότητα.

Πώς ανταποκρίνονται τα παιδιά στις καλλιτεχνικές δραστηριότητες;

Η εμπειρία μας μέχρι τώρα έχει δείξει ότι τα παιδιά πιο εύκολα εντάσσονται σε μία ομάδα που υπάρχει μία δραστηριότητα σχετική με τις παραστατικές τέχνες και τη μουσική παρά σε μια ομάδα που το αντικείμενό της είναι μόνο εκπαιδευτικό. Αντιθέτως, έχει διαπιστωθεί ότι τόσο η επίδοση όσο και η ψυχική υγεία αποκαθίστανται πιο γρήγορα και εύκολα όταν υπάρχει ένα συνδυαστικό πρόγραμμα (εκπαιδευτικό και θεραπευτικό).

Όσον αφορά στις δυσκολίες που μπορεί να παρουσιασθούν στη συμμετοχή ενός παιδιού σε μία ομάδα θεάτρου, χορού ή μουσικής, αυτές σχετίζονται περισσότερο με την προετοιμασία του πριν την είσοδο στην ομάδα (πχ κατά πόσο έχουν ληφθεί υπόψη οι επιθυμίες και το ενδιαφέρον του για κάποια μορφή τέχνης) καθώς και με την εμπειρία και τη γνώση του συντονιστή της ομάδας και τα δομικά στοιχεία της εκάστοτε ομάδας.

Οι γονείς είναι θετικοί; Βλέπουν βελτίωση στις κοινωνικές ικανότητες των παιδιών;

Η συμμετοχή των παιδιών σε ομάδες τέτοιου τύπου έχει θεραπευτική λειτουργία και άρα θετικό αντίκτυπο στους γονείς. Τους δίνει την ελπίδα και την προσμονή για μια θετική έκβαση ως προς τα θέματα ψυχικής υγείας που αντιμετωπίζουν τα παιδιά τους. Επιπλέον, η ενασχόληση των παιδιών τους με την τέχνη τούς κινητοποιεί να συμμετέχουν και οι ίδιοι ενεργά στη συνολική θεραπευτική παρέμβαση.

Ποια θεωρείτε είναι τα πιο σημαντικά προβλήματα που αντιμετωπίζει κοινωνικά ένα παιδί με ψυχική ασθένεια;

Η θεώρησή μας είναι ότι μέσα σε κάθε παιδί, όπως και σε κάθε άνθρωπο, υπάρχουν πέρα από τις εμφανείς δυσκολίες που επηρεάζουν την ψυχική του εξέλιξη, αρκετά στοιχεία που αν αξιοποιηθούν επαρκώς μπορεί να αναδείξουν τα υγιή στοιχεία που, έτσι και αλλιώς, όλοι μέσα μας διαθέτουμε.

Η έγκαιρη και κατάλληλη παρέμβαση διευκολύνουν στην ανάπτυξη και την εξέλιξη. Επομένως, θεωρούμε ότι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα ένα παιδί με δυσκολίες που άπτονται της ψυχικής του υγείας σχετίζονται περισσότερο με την ομαλή προσαρμογή του στην κοινότητα των συνομηλίκων, τις δυσκολίες κοινωνικοποίησης, αυτονόμησης, εκπαίδευσης και ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης.

Ποια άλλα “εργαλεία” πιστεύετε υπάρχουν που να βοηθούν τα παιδιά αυτά να εξελιχθούν;

Βασική μας θεραπευτική αρχή είναι η ανάδειξη και ενίσχυση των υπαρχουσών λειτουργικών ικανοτήτων και δεξιοτήτων όσο και η επέκταση αυτών στην εκμάθηση νέων. Για τον λόγο αυτό οι θεραπευτικές δραστηριότητες δίδουν έμφαση κυρίως στην ανάδυση των υγιών και λειτουργικών εκδηλώσεων και συμπεριφορών του παιδιού και λιγότερο στη δυσλειτουργία ή το πρόβλημα.

Επομένως, ο εξατομικευμένος συνδυασμός θεραπευτικών δραστηριοτήτων που διεξάγονται μέσα σ’ ένα συμμετοχικό και κινητοποιητικό ψυχοκοινωνικό περιβάλλον, με την ενεργό συμμετοχή της οικογένειας σε μια ψυχοεκπαιδευτική διαδικασία, θεωρούμε ότι θα είχε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα για την εξέλιξη του ίδιου του παιδιού και της οικογένειας.

*Το Κέντρο Ημέρας  “Franco Basaglia” της Ε.Π.Α.ΨΥ. παρέχει ένα ημερήσιο πρόγραμμα ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης για ενήλικες (18-65) με σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα και ψυχοκοινωνική έκπτωση. Οι δραστηριότητές του έχουν μεταξύ άλλων στόχο τα άτομα με ψυχοκοινωνικές ανάγκες να αναπτύξουν ένα κοινωνικό δίκτυο, να αξιοποιήσουν δημιουργικά το χρόνο τους και να αναπτύξουν ενδιαφέροντα και να αποκτήσουν κοινωνικές δεξιότητες.

** Το Κέντρο Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης « ΕΜΜΕΛΕΙΑ» δημιουργήθηκε τον Μάρτιο του 2016 από επιστήμονες που έχουν πολυετή επαγγελματική εμπειρία στον χώρο της ειδικής αγωγής και της ψυχικής υγείας. Σκοπός του Κέντρου είναι να προσφέρει ένα ολοκληρωμένο θεραπευτικό πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης τόσο προς το ίδιο το παιδί, τον έφηβο ή τον νεαρό ενήλικα που παρουσιάζει δυσκολίες σε διαφόρους τομείς της καθημερινής του λειτουργικότητας, όσο και προς την οικογένεια ως σύνολο ή το γονεϊκό ζευγάρι, που εξαιτίας δυσκολιών που αφορούν το ευ ζην των μελών αναζητά μία θεραπευτική παρέμβαση.