Η χαρτογράφηση του Αποκλεισμού για τα δικαιώματα στην ψυχική υγεία σε όλη την Ευρώπη

Ο ευρωπαϊκός οργανισμός για την ψυχική υγεία Mental Health Europe-μέλος του οποίου είναι η Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας– και το Πανεπιστήμιο του Κεντ (Ηνωμένο Βασίλειο) δημοσιεύουν νέα έκθεση με τίτλο «Χαρτογράφηση και Κατανόηση του Αποκλεισμού στην Ευρώπη» (“Mapping and Understanding Exclusion in Europe”) που περιγράφει την κατάσταση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε όλη την Ευρώπη (35+ χώρες).

Η έκθεση παρέχει αποκλειστικά στοιχεία και μαρτυρίες για τα συστήματα ψυχικής υγείας στην Ευρώπη, τη συνεχιζόμενη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά και των αλλαγών που δρομολογούνται.

Σήμερα στην Ευρώπη δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι με προβλήματα ψυχικής υγείας ζουν σε ψυχιατρικά και άλλα ιδρύματα. Τουλάχιστον 264.000 άνθρωποι ζουν υπό πλήρη κηδεμονία, απομονωμένοι από την κοινωνία και χωρίς το δικαίωμα της προσωπικής επιλογής στην καθημερινότητά τους.

«Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους στερούνται τα περισσότερα από τα βασικά τους δικαιώματα, έχουν πολύ μικρό έλεγχο επάνω στη ζωή τους και έρχονται αντιμέτωποι με καταχρηστικές συμπεριφορές, όπως η  παρατεταμένη χρήση της απομόνωσης,  η καθήλωση και η  αναγκαστική θεραπεία. Παρά τις θετικές αλλαγές που γίνονται σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες, τα ευρήματα της νέας έκθεσής υπογραμμίζουν ορισμένες ξεπερασμένες και αμφισβητήσιμες πρακτικές που συνεχίζουν να εφαρμόζονται στα συστήματα ψυχικής υγείας στην Ευρώπη», εξηγεί ο Nigel Henderson, Πρόεδρος του Mental Health Europe.

Η έκθεση δείχνει ότι η ιδρυματική περίθαλψη, η χρήση εξαναγκαστικών μέτρων, η υποχρεωτική φαρμακευτική αγωγή, η απώλεια δικαιωμάτων και η κατάχρηση της ακούσιας νοσηλείας δεν αποτελούν μόνο  προβλήματα της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης (μεταξύ των οποίων Γαλλία, Βέλγιο, Ιρλανδία, Ολλανδία, Πορτογαλία και Γερμανία) υπάρχουν, επίσης, συστήματα ψυχικής υγείας που η θεραπεία βασίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στον περιορισμό και όπου δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι με προβλήματα ψυχικής υγείας εξακολουθούν να ζουν έγκλειστοι σε ιδρύματα.

Την ίδια στιγμή στην αναφορά περιλαμβάνονται προτάσεις γύρω από πιο σύγχρονες και προοδευτικές προσεγγίσεις και επιτυχημένα παραδείγματα κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Παρόλο που η κατάσταση της ψυχικής υγείας παρουσιάζει ανισότητες μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, ελπιδοφόρες μεταρρυθμίσεις για τη δικαιοπρακτική ικανότητα, τους νόμους περί δικαστικής συμπαράστασης και τη μετάβαση από ιδρύματα σε κοινοτικές υπηρεσίες είναι υπό εφαρμογή σε περισσότερες από 10 χώρες.

Σύμφωνα με την έκθεση, τάσεις όπως η λιτότητα και η μετανάστευση ήταν, επίσης, ζητήματα που επηρέασαν τις παρεχόμενες υπηρεσίες ψυχικής υγείας.

Ένα ακόμη βασικό στοιχείο της έκθεσης «Χαρτογράφηση και Κατανόηση του Αποκλεισμού στην Ευρώπη» είναι οι μαρτυρίες ανθρώπων που έχουν βιώσει την αναγκαστική θεραπεία. Μέσα από τις ιστορίες τους βοηθούν στην κατανόηση των συνεπειών που μπορεί να έχουν τα εξαναγκαστικά μέτρα (coercive measures) και η απομόνωση και στο πόσο μπορεί να επηρεάσουν την  ανάρρωσή τους.

«Είναι πιο δύσκολο να αντιμετωπίσω την τραυματική εμπειρία της νοσηλείας από ότι τα ίδια τα προβλήματα ψυχικής υγείας», αναφέρει η Sabrina Palumbo που μοιράστηκε την εμπειρία της θέλοντας να συμβάλει σε μια αλλαγή της κατάστασης.

Επίσης, στην έκδοση γίνονται βασικές συστάσεις για τη βελτίωση της κατάστασης της ψυχικής υγείας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μεταξύ αυτών η συνέχιση της χρηματοδότησης της αποϊδρυματοποίησης μετά το 2020, η διάθεση πόρων σε ανταλλαγή τεχνογνωσίας και εμπειρίας γύρω από εναλλακτικές μεθόδους ψυχιατρικής φροντίδας με στόχο την εξάλειψη των ιδρυματικών πρακτικών. Τη σημασία αξιοποίησης των βελτιωτικών πρακτικών που παρουσιάζονται στην έκθεση υπογραμμίζει ο καθηγητής, Δρ. Dainius Puras, Ειδικός Απεσταλμένος του ΟΗΕ για θέματα δικαιωμάτων στη σωματική και ψυχική υγεία αναφέροντας ότι «Οι πολλά υποσχόμενες πρακτικές που παρουσιάζονται στην έκθεση δεν θα έπρεπε να θεωρούνται εναλλακτικές προτάσεις αλλά να αποτελούν τον κεντρικό άξονα λειτουργίας των συστημάτων ψυχικής υγείας».

Η κατάσταση στην Ελλάδα

Σημαντικά στοιχεία δημοσιεύονται και για την κατάσταση της ψυχικής υγείας και στην Ελλάδα. Στη χώρα μας παρότι έχουν γίνει σημαντικά βήματα σχετικά με την ψυχιατρική μεταρρύθμιση με το κλείσιμο των πέντε από τα εννιά ψυχιατρεία και την ανάπτυξη υπηρεσιών στην κοινότητα, εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικές καθυστερήσεις στην ολοκλήρωση της τομεοποίησης, και της ανάπτυξης πλήρους φάσματος υπηρεσιών που να καλύπτουν τις ανάγκες του πληθυσμού (κέντρα ψυχικής υγείας, κέντρα ημέρας, εξειδικευμένες δομές κτλ).Ταυτόχρονα, συνεχίζουν να εντοπίζονται μεγάλες ανισότητες ανάμεσα στις γεωγραφικές περιφέρειες.

Ο αριθμός των ακούσιων νοσηλειών στην Ελλάδα είναι εξαιρετικά υψηλός (άνω του 50%) σε σχέση με τον μονοψήφιο ευρωπαϊκό μέσο όρο ενώ τα δικαιώματα των ληπτών κατά τη διαδικασία δεν τηρούνται. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία για τη χρήση περιοριστικών μέτρων, της καταστολής και της απομόνωσης. Ωστόσο, ο Συνήγορος του Πολίτη σε εκθέσεις του αναφέρει ότι τα μέτρα που λαμβάνονται κατά τη διάρκεια της νοσηλείας είναι σε πολλές περιπτώσεις ακατάλληλα ενώ καταγράφεται παραβίαση των δικαιωμάτων των χρηστών υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Το ίδιο αδικαιολόγητα υψηλός είναι και ο αριθμός των ατόμων που είναι σε δικαστική συμπαράσταση, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία των δικαστικών αποφάσεων αποφαίνονται υπέρ της πλήρους στερητικής συμπαράστασης.

«Παρά τις ελλείψεις και τις δυσλειτουργίες του συστήματος ψυχικής υγείας στην Ελλάδα-που αναδεικνύονται και στη νέα έκθεση- έχουν εφαρμοστεί κάποιες θετικές πρακτικές, όπως το Γραφείο Συνηγορίας για τα Δικαιώματα στην Ψυχική Υγεία (πιλοτική λειτουργία 2015-2016), οι Κινητές Μονάδες Ψυχικής Υγείας κτλ.» αναφέρει η Παναγιώτα Φίτσιου, ψυχολόγος-συνεργάτης της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας δίνοντας μια σφαιρική εικόνα της επικρατούσας κατάστασης στη χώρα μας. «Παράλληλα, βλέπουμε να λαμβάνονται κάποιες ελπιδοφόρες θεσμικές πρωτοβουλίες, όπως η σύσταση ομάδας εργασίας από το Υπουργείο Υγείας το Μάιο του 2017 με στόχο να προταθεί αλλαγή της νομοθεσίας για την ακούσια νοσηλεία και κατά προέκταση μείωση των αναγκαστικών νοσηλειών και ενδυνάμωση της κοινοτικής περίθαλψης με σεβασμό στα δικαιώματα των πασχόντων. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να υπάρξει συνέχεια σε όποια θετικά βήματα έχουν γίνει γιατί ο δρόμος είναι μακρύς», προσθέτει.