Το σπιράλ της σιωπής…

Η 24MEDIA δίνει για μια μέρα το τιμόνι στο AD&PR Lab του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Το κείμενο που θα διαβάσεις παρακάτω αποτελεί μέρος μίας ενέργειας κατά την οποία 40 φοιτητές του AD&PR Lab πρότειναν, έγραψαν και δημοσιεύουν το δικό τους κείμενο στα sites του Ομίλου (Huffington Post Greece, News247, Oneman, Ladylike, Sport24 & Contra). Κάθε φοιτητής του AD&PR Lab στο πλαίσιο του μαθήματος “Δημόσιες Σχέσεις: The art of storytelling” πρότεινε κάποια θέματα και έγραψε ένα από αυτά εν είδη εργασίας εξαμήνου. Μπορείς να διαβάσεις όλα τα κείμενα των φοιτητών στο microsite που δημιουργήσαμε για την ενέργεια

*Του Θανάση Αναγνωστόπουλου

Ξέρετε τί έχω παρατηρήσει ότι υπάρχει σε αφθονία στη χώρα μας ; Οι ουρές. Όχι αυτές των ζώων, αλλά οι άλλες, οι ανθρώπινες. Συναντάς ουρές στις τράπεζες, στις δημόσιες υπηρεσίες στα θέατρα ή τους κινηματογράφους. Συναντάς σχεδόν παντού, τέλοσπαντων, με το που αποφασίσεις να βγεις από το σπίτι σου, είτε για να κάνεις κάποιες δουλειές, είτε για ψυχαγωγία. Και στις ουρές τί κάνουν οι περισσότεροι άνθρωποι και δη οι Έλληνες ; Συζητούν, και μάλιστα μεγαλοφώνως.

Όλοι μας, λοιπόν, κατά πάσα πιθανότητα έχουμε συνυπάρξει μαζί με άλλους συμπολίτες μας σε κάποια από αυτές τις ουρές. Όταν τύχεις σε μια τέτοια κατάσταση, δύο επιλογές έχεις. Είτε θα ανήκεις στα ενεργά μέλη της ουράς, αυτά δηλαδή που συζητούν με τους διπλανούς τους, ή μάλλον τον μπροστά ή τον πίσω τους για να είμαστε και χωροταξικά ορθοί, είτε θα ανήκεις στα παθητικά, αυτά δηλαδή που αναγκαστικά μετατρέπονται σε αυτήκοους μάρτυρες των συζητήσεων που γίνονται γύρω τους, χωρίς να συμμετέχουν τα ίδια. Σε αυτές τις συζητήσεις θίγονται πάσης φύσεως θέματα, αναλόγως και με το φύλο, την ηλικία, την κοινωνική τάξη και πολλούς άλλους παράγοντες. Συνομιλίες, οι οποίες κατά κανόνα είναι ευκαιριακές, καθώς ξεκινούν συνήθως κατά τύχη, ένεκα της έτσι κι αλλιώς υποχρεωτικής αναμονής για τον ίδιο σκοπό, αλλά και συνήθως μεταξύ αγνώστων. Πάντως, όποιο και να είναι τελικά το θέμα που θα συζητηθεί στην κάθε περίπτωση, είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα ακουστούν οι απόψεις, αν όχι όλων, σίγουρα των περισσοτέρων που συμμετέχουν, καθώς σπάνια ο εκάστοτε συνομιλητής δεν επιθυμεί να γνωστοποιήσει την προσωπική του θέση σχετικά με το συζητούμενο θέμα. Μόνο όμως στην περίπτωση που αυτές οι προσωπικές απόψεις συμπορεύονται με την αντιλαμβανόμενη, από τους ίδιους τους συνομιλητές, ως κοινή γνώμη.

Δεν το έχετε παρατηρήσει, έτσι; Κι όμως ! Για φέρτε στο μυαλό σας τέτοιες καταστάσεις που έχετε εσείς οι ίδιοι ζήσει. Οταν ακούτε κάποια συζήτηση επί οποιουδήποτε θέματος και τυγχάνει οι υπόλοιποι συνομιλητές να εκφέρουν απόψεις που ταυτίζονται με την επικρατούσα κοινή γνώμη για το συγκεκριμένο ζήτημα, αλλά εσείς δεν συμφωνείτε, πώς νιώθετε ; Έχετε την τάση να παρέμβετε ; Να εκφέρετε ένα, ευγενικότατο κατά τα άλλα : «Συγνώμη κύριοι, αλλά πιστεύω ότι δεν έχετε δίκιο σε αυτό» ; Ή μήπως έχετε αντίθετα την τάση να σιωπήσετε, παρόλο που μπορεί να «τρώγεστε» να εκφράσετε τη διαφωνία σας ; Αν συνήθως σας συμβαίνει το δεύτερο, μην νιώθετε άσχημα, ούτε δειλοί είστε, ούτε λιπόψυχοι. Απλά βρίσκεστε υπό την επίδραση του «σπιράλ της σιωπής», όνομα της θεωρίας που σύστησε στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα η Γερμανίδα πολιτικός επιστήμονας Elisabeth Noelle-Neumann πίσω στο 1974. Τί υποστηρίζεται όμως στη συγκεκριμένη θεωρία;

H Γερμανίδα επιστήμονας ορίζει την κοινή γνώμη ως τις απόψεις, τις οποίες κάποιος μπορεί να εκφράσει, χωρίς να διατρέχει τον κίνδυνο της απομόνωσης. Στη συνέχεια με τον όρο «σπιράλ της σιωπής» αναφέρεται στην αυξανόμενη πίεση, στο αυξανόμενο στρες που νιώθουν οι άνθρωποι να αποκρύπτουν τις απόψεις τους, όταν πιστεύουν ότι αυτές ανήκουν στη μειονότητα.

Πώς όμως καταλαβαίνει κάποιος ότι ανήκει στη μειονότητα, χωρίς τη χρήση συνεντεύξεων, δειγματοληψιών και γενικότερα εργαλεία των επαγγελματιών δημοσκόπων; Κι όμως ο μέσος άνθρωπος διαθέτει, σύμφωνα με τη Neumann, ένα έκτο αισθητήριο όργανο που συλλέγει συνεχώς πληροφορίες σχετικά με το τι πιστεύει ή τι νιώθει η κοινωνία σε γενικές γραμμές. Για παράδειγμα, κατά την μικρή χρονική περίοδο που ακολούθησε την προκήρυξη του περίφημου δημοψηφίσματος από την ελληνική κυβέρνηση το καλοκαίρι που μας πέρασε δεν νιώσατε αυτό το έκτο αισθητήριο όργανό σας να λειτουργεί ; Δεν νιώσατε την χαρακτηριστική ροπή της κοινής γνώμης της ελληνικής κοινωνίας προς την επιλογή του όχι ως απάντηση στο ερώτημα του δημοψηφίσματος; Είναι σαν να έρχεται στη ζωή ο καθένας μας με κεραίες, οι οποίες δονούνται με την παραμικρή κοινωνική μεταβολή.

Με ποιόν όμως τρόπο θεωρεί η Noelle-Neumann ότι ενισχύεται η τάση όλων όσοι νιώθουν ότι εκφράζουν μια μειονότητα να σιωπούν; Ως βασικό παράγοντα θεωρεί τον φόβο της απομόνωσης, o οποίος αποτελεί τη βασική φυγόκεντρο δύναμη που επιταχύνει το σπιράλ της σιωπής. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος, αν όχι πάντα, τουλάχιστον τις περισσότερες φορές, θα αγνοήσει τα προφανή, ολοφάνερα δεδομένα που λαμβάνει από τις ίδιες του τις αισθήσεις για ένα ζήτημα που συζητιέται για να υποκύψει στην αντιλαμβανόμενη πίεση από το γενικότερο κοινωνικό σύνολο για το συγκεκριμένο ζήτημα. Προκειμένου δηλαδή να βρεθεί με το άγχος και το φόβο της απομόνωσης, στην ουσία συνήθως συμμορφώνεται με την κρίση του συνόλου, όποια κι αν είναι αυτή.

Ποιό το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας ; Αυτοί που νιώθουν ότι οι απόψεις τους γενικά κυριαρχούν ή τουλάχιστον αυξάνεται βαθμιαία η απόδοχή τους, εκφράζονται άφοβα δημοσίως και με αυτοπεποίθηση, ενώ αυτοί που βρίσκονται στον αντίποδα, που νιώθουν ότι έχουν γενικά μη αποδεκτές από την κοινή γνώμη απόψεις, αποκρύπτουν τις πεποιθήσεις τους δημοσίως και σιωπούν. Κάτι αντίστοιχο δεν έγινε άλλωστε, πάλι στο παράδειγμα του ελληνικού δημοψηφίσματος, με τα social media, αλλά και τηλεοπτικές εκπομπές να κατακλύζονται από μηνύματα και εκδηλώσεις υπέρ του όχι γεμάτα επιθετικότητα, εχθρικότητα και αίσθημα κυριαρχίας ; Αν τυχόν ήσουν υπέρ της επιλογής του ναι στο ερώτημα του δημοψηφίσματος, ένιωθες το ίδιο ελεύθερος να εκφράσεις τη μειονοτική σου άποψη ; Όλοι είδαμε τις αντιδράσεις προς τον, εώς τότε τουλάχιστον, δημοφιλέστατο Σάκη Ρουβά που τόλμησε κάτι τέτοιο. Μια διεργασία, λοιπόν, που καταλήγει να ενδυναμώνει ακόμη περισσότερο την κοινή γνώμη, η οποία με τη σειρά της ωθεί ακόμη περισσότερο τους διαφωνούντες στη σιωπή.

Πολύ έξυπνα και παραστατικά η Noelle-Neumann παρομοίασε την παραπάνω διαδικασία με την καθοδική πορεία ενός ελατηρίου, εξού και η ονομασία της θεωρίας της, όπως στο παρακάτω σχήμα.

Όπως φαίνεται στο σχήμα, ο φόβος της απομόνωσης, στο κάτω τμήμα του ελατηρίου, είναι μια δύναμη που το έλκει συνεχώς προς τα κάτω. Αποτέλεσμα είναι το άτομο, η μικρή σφαίρα στο σχήμα, που νιώθει ότι διαθέτει απόψεις μειονοτικές, οπότε αντιλαμβάνεται και την απόκλιση απο την επικρατούσα κοινή γνώμη, με αυτή την καθοδική έλξη να μετακινείται σταδιακά προς τα κάτω, άρα να σιωπά.

Δεν είναι όμως κρίμα οι αγώνες του ανθρώπου μέσα στους αιώνες για ελευθερία έκφρασης, ελευθεροτυπία και δημοκρατία εναντίον κάθε είδους αυταρχικών καθεστώτων και θεσμών να καταλήξουν στο κενό ; Γιατί στην ουσία, λόγω της διαδικασίας που ήδη περιγράψαμε, ενώ έχει καταργηθεί συνταγματικά, στον δυτικό τουλάχιστον κόσμο, η λογοκρισία, καταλήγουμε να λογοκρίνουμε εμείς οι ίδιοι τους εαυτούς μας. Ας γίνουμε κι εμείς, λοιπόν, μικροί ήρωες σε μια σύγχρονη καθημερινή «επανάσταση» κατά της αυτολογοκρισίας και της «τυραννίας» της κοινής γνώμης, εκφράζοντας την προσωπική μας άποψη ελεύθερα, ασχέτως της απόστασης που μπορεί να νιώθουμε ότι έχει αυτή κάποιες φορές από την κοινή γνώμη.