ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΙΔΙΟΦΥΕΣ ΣΥΜΠΑΝ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΟΞΙΑΔΗ
Μπήκαμε στην έκθεση «Κωνσταντίνος Δοξιάδης και Πληροφοριακός Μοντερνισμός – Η μηχανή στην καρδιά του ανθρώπου» στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και σας μεταφέρουμε τις εντυπώσεις μας.
Θα αρχίσω την παρουσίαση της έκθεσης αυτή κάπως ανορθόδοξα, με μία φαινομενικά άσχετη ιστορία. Ένα πρωί βρήκα έναν φάκελο στο γραμματοκιβώτιό μου από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Απευθυνόταν στην διαχείριση της πολυκατοικίας (που την κρατούσα εγώ) και με πληροφορούσε πως η πολυκατοικία ήταν έργο της εταιρείας Ζυγός που είχε ιδρυθεί από τον διάσημο αρχιτέκτονα και διεθνούς φήμης πολεοδόμο Κωνσταντίνο Α. Δοξιάδη. Μία ομάδα ερευνητών του Πολυτεχνείου ήθελε να μιλήσουμε προκειμένου να τους βοηθήσω στη μελέτη τους γι΄αυτόν.
Παραξενεύτηκα. Είχα ακουστά βέβαια το όνομα του Δοξιάδη, ήξερα πως είναι ένας από τους πιο διάσημους οραματιστές αρχιτέκτονες, αλλά δεν μπορούσα να φανταστώ πως η πολυκατοικία στην οποία έμενα – η οποία μάλιστα είχε δοθεί από τους παππούδες μου ως αντιπαροχή τη δεκαετία του ‘60- μπορούσε να είναι έργο του σπουδαίου αυτού αρχιτέκτονα. Πρόκειται για μία τεράστια πολυκατοικία στου Ζωγράφου, οι οποία αποτελείται όχι από ένα ή δύο, αλλά από 44 διαμερίσματα- κουτιά. Τουτέστιν, μπορεί να παρομοιαστεί και με ένα χωριό καθώς σε αυτήν ζουν 200 άτομα περίπου.
Στην έκθεση «Κωνσταντίνος Δοξιάδης και Πληροφοριακός Μοντερνισμός – Η μηχανή στην καρδιά του ανθρώπου» που παρουσιάζεται στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση μέχρι τις 26 Φεβρουαρίου 2023 έδωσα απάντηση σε όλα τα ερωτήματα που μου είχαν δημιουργηθεί για την πολυκατοικία στην οποία ζούσα. Γιατί δεν μπορούσα να κατανοήσω τον λόγο που κάποιος σκέφτηκε να τη κάνει σαν μία μικρή κυψέλη ανθρώπων.
Αν κάποιος κάνει ένα χρονικό άλμα από το 1967 που χτίστηκε μέχρι σήμερα, θα καταλάβει το πόσο προφητικός ήταν ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης. Καθόλου τυχαία δεν έχτισε μία τεράστια κυψέλη σε μία γειτονιά στου Ζωγράφου, μία γειτονιά που τότε, ήταν τρομερά αραιοκατοικημένη και σήμερα δεν υπάρχει σπιθαμή που να μην έχει χτιστεί και να μην κατοικείται. Και ναι μεν, η εταιρεία του είχε να κάνει με ένα τεράστιο οικόπεδο, άρα θα έπρεπε να εξαντλήσει τον συντελεστή δόμησης και να βγάλει όσο το δυνατόν περισσότερα διαμερίσματα, άρα και όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κέρδος. Αλλά ήταν μόνο αυτό;
Οι κοινωνικές συνθήκες των τελευταίων πενήντα ετών άλλαξαν με ρυθμούς καταιγιστικούς. Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο οι άνθρωποι συμπτύχθηκαν στις πόλεις, στοιβάχθηκαν θα έλεγε κάποιος. Και αυτή τη σύμπτυξη πόλεων, ανθρώπων, πληροφοριών και υπολογισμών ο οραματιστής Δοξιάδης την είχε προβλέψει., όπως είχε προβλέψει και τον υπερπληθυσμό και είχε αναπτύξει τις δικές του ανθρωποκεντρικές θεωρίες. Έλεγε ότι: «η εντοπία πρέπει να μεριμνά για την ευτυχία και την ευημερία του Ανθρώπου. Οφείλει να φροντίζει και τα πέντε στοιχεία του ανθρωπόκοσμου: τη φύση, τον άνθρωπο, την κοινωνία, τα κελύφη και τα δίκτυα. Οφείλει να εξασφαλίζει αυτήν την σύνθεση».
Πώς μπορούν οι άνθρωποι που ζουν στις πόλεις να είναι ευτυχισμένοι;
Στο -1 της Στέγης απλώνεται σε ένα ξεκούραστο λευκό φόντο η έκθεση σε σύλληψη, έρευνα, επιμέλεια και σχεδιασμό των Farzin Lotfi-Jam και Mark Wasiuta και σε εκτελεστική διεύθυνση της Αφροδίτης Παναγιωτάκου και του Πρόδρομου Τσιαβού, που εμπνέεται από το έργο του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, ο οποίος μέσα από τη συλλογή δεδομένων επιχείρησε να απαντήσει στο εξής ερώτημα: Πώς μπορούν οι άνθρωποι που ζουν στις πόλεις να είναι ευτυχισμένοι;
Διαρθρώνεται σε δύο επεισόδια που μεταξύ τους απέχουν χρονικά έξι δεκαετίες και χαρτογραφούν τη συνεχώς αναδυόμενη πληροφοριακή γεωγραφία της Ελλάδας, εντοπίζοντας τα όρια και τα σύνορά της. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το πώς παρουσιάζονται στην έκθεση αυτή τα συστήματα παρακολούθησης στις σύγχρονες πόλεις, συστήματα τα οποία ενισχύουν τον αποκλεισμό των μειονοτήτων.
Το Κέντρο Υπολογιστών επί της εισόδου
Μία επιβλητική πρώτη μακέτα μάς καλωσορίζει στην είσοδο της έκθεσης. Πρόκειται για το Κέντρο Υπολογιστών του Γραφείου Δοξιάδη, οι υπολογιστικές δυνατότητες του οποίου διευρύνθηκαν πάρα πολύ κατά τη δεκαετία του 1960. Το γραφείο διεξήγαγε έναν αρχικό πειραματισμό το 1961, χρησιμοποιώντας τα δεδομένα της απογραφής πληθυσμού σε έναν IBM 1401, στο κέντρο υπολογιστών της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας.
Το 1964 συστάθηκε το Κέντρο Ηλεκτρονικών Υπολογιστών Δοξιάδη, με έναν UNIVAC 1004. Το 1969, όταν εγκαταστάθηκε ο μεγαλύτερος και πιο εξελιγμένος UNIVAC 1107 στην αυλή του κτιριακού συγκροτήματος γραφείων στον περιφερειακό του Λυκαβηττού, έγινε μεμιάς η σημαία της υπολογιστικής και η νέα εικόνα όλου του γραφείου. Φωτισμένος μέρα και νύχτα, βρισκόταν πίσω από έναν αλεξίσφαιρο γυάλινο τοίχο και κάτω από το γλυπτό μιας κουκουβάγιας, φιλοτεχνημένο από τη Φρόσω Ευθυμιάδη-Μενεγάκη.
Το τρισδιάστατο μοντέλο δείχνει την αρχιτεκτονική του Κέντρου Υπολογιστών με τα συστατικά της μονάδας 1107 και τα κανάλια επικοινωνίας.
Πρώτο επεισόδιο- Η ανθρώπινη κοινότητα
Σε μεγάλα διάφανα ταμπλώ που κρέμονται από το ταβάνι παρουσιάζονται γραφήματα, διαγράμματα, πίνακες, εκτυπώσεις από υπολογιστές και πλέγματα πληροφοριών που επανεμφανίζονται με διάφορους τρόπους και συνδυασμούς, ως η κυρίαρχη οπτική γλώσσα.Αυτές οι μορφές περιγραφής δεν ήταν μονάχα ένας τρόπος επικοινωνίας, αλλά επίσης σημάδια ενός νέου πολεοδομικού οράματος, σύμφωνα με το οποίο η πόλη και οι κάτοικοί της διαβάζονται ως πληροφοριακές οντότητες και η πόλη γίνεται αντιληπτή ως ένα σύστημα επεξεργασίας ποικίλων δεδομένων εισαγωγής και εξαγωγής.
Ο στόχος πρέπει να είναι να δημιουργήσουμε οικισμούς που δεν θα ικανοποιούν τους ανθρώπους μόνο ως γονείς και εργαζόμενους, αλλά επίσης και ως ενδιαφερόμενους για μάθηση, ως δημιουργούς και ως πολίτες…
Το πρώτο αυτό επεισόδιο καλύπτει την προφητική χρήση των υπολογιστών από τον Έλληνα αρχιτέκτονα και διεθνώς φημισμένο πολεοδόμο. Στη δεκαετία του 1960, το γραφείο του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη διεξήγαγε το πρόγραμμα «Ανθρώπινη Κοινότητα», μια έρευνα για τους κατοίκους της Αθήνας, η οποία μέτρησε την προσαρμογή τους στον αναδυόμενο ρυθμό και τους χώρους της μεταπολεμικής πόλης.
Για τις ανάγκες της έρευνας, ο Δοξιάδης χρησιμοποίησε έναν υπερυπολογιστή της εποχής, τον οποίο τοποθέτησε στο γραφείο του στο κέντρο της Αθήνας. Στη συνέχεια, κατάρτισε ερωτηματολόγια που διανεμήθηκαν σε δεκαοχτώ αθηναϊκές γειτονιές, αντίγραφα των οποίων παρουσιάζονται στην έκθεση.
Με ερωτήματα αναπάντεχα, περίεργα για κάποιον μη σχετικό, αλλά απολύτως σχετικά για την έρευνα του Δοξιάδη. Πόσο συχνά πηγαίνετε σε ένα ζαχαροπλαστείο, έχει κινηματογράφο η γειτονιά σας, έχει κάποιον πολιτιστικό σύλλογο; Αυτό το συμπεριληπτικό πρότζεκτ που έθεσε σε ισχύ, εστίασε στις απόψεις των ίδιων των πολιτών για το πώς μπορούν να είναι χαρούμενοι στην καθημερινότητα της ζωής τους στην πόλη.
Άλλωστε στη δική του θεωρία για την Οικιστική, ο άνθρωπος είναι το πιο σημαντικό συστατικό της πόλης και, σε συνδυασμό με τα άλλα τέσσερα στοιχεία (φύση, κοινωνία, κελύφη και δίκτυα), οδηγεί στην ισορροπημένη λειτουργία της. Ήδη στη διακήρυξη του πρώτου Συμποσίου της Δήλου (1963), από τα συνολικά 12 που οργάνωσε, αναφέρει: «Ο στόχος πρέπει να είναι να δημιουργήσουμε οικισμούς που δεν θα ικανοποιούν τους ανθρώπους μόνο ως γονείς και εργαζόμενους, αλλά επίσης και ως ενδιαφερόμενους για μάθηση, ως δημιουργούς και ως πολίτες».
Με αυτό τον Πληροφοριακό Μοντερνισμό –και με ερευνητικές μελέτες για τα πρότυπα της αστικής ανάπτυξης, ταξινόμηση των ευρημάτων από τις απογραφές πληθυσμού, συνεντεύξεις με κατοίκους των πόλεων και με πρωτότυπο προγραμματιστικό κώδικα για την πρόβλεψη της κινητικότητας των πληθυσμών–, το Γραφείο Δοξιάδη αναδείχθηκε ως ένας από τους επιφανέστερους κόμβους ενσωμάτωσης δεδομένων και πειραματισμού στη μεταπολεμική αρχιτεκτονική και πολεοδομία.
Δεύτερο Επεισόδιο: Η Νέα Ανθρώπινη Κοινότητα
Για τον Δοξιάδη, η έννοια της κοινότητας και της παρατήρησης των ορίων ανάμεσα στις αστικές συνοικίες αντιπροσώπευε ένα ιδανικό κοινωνικής ένταξης και ικανοποίησης των κατοίκων. Για πολλούς πρόσφατα αφιχθέντες κατοίκους της σύγχρονης Αθήνας, αυτά τα όρια έχουν πολλαπλασιαστεί και διευρυνθεί, φτάνοντας να συμπεριλάβουν τα κρατικά σύνορα και τα συστήματα ελέγχου τους.
Η «Νέα Ανθρώπινη Κοινότητα» φέρνει το Κέντρο Ηλεκτρονικών Υπολογιστών Δοξιάδη σε μια επικοινωνία με τις σημερινές συζητήσεις γύρω από την υπολογιστική και τις κοινότητες. Ανακαλεί εκείνη την έρευνα του Δοξιάδη, πραγματοποιώντας συνεντεύξεις με πρόσφυγες και άλλους, πρόσφατα αφιχθέντες κατοίκους της Αθήνας.
Στην έκθεση, αυτές οι συνεντεύξεις εμφανίζονται μέσα από αποσπάσματα βίντεο και δυναμικούς χάρτες που προβάλλονται σε μεγάλες οθόνες, οι οποίοι αποτυπώνουν τις διαδρομές για την άφιξη στην Ελλάδα.
Τα τρισδιάστατα μοντέλα στην έκθεση απεικονίζουν όργανα, αντικείμενα και χώρους που διαχειρίζονται και παρακολουθούν τις περιοχές τις οποίες διέσχισαν οι άνθρωποι που εμφανίζονται στα βίντεο ντοκουμέντα. Στο σύνολό τους, τα μοντέλα αυτά συναποτελούν συστατικά στοιχεία των πληροφοριακών υποδομών του ελληνικού κράτους και συγκροτούν μια επιτομή συνοριακών τόπων, συστημάτων και φαντασιακών.
Συμπέρασμα: Η έκθεση αυτή αποτυπώνει το μεγαλείο του εμβληματικού πολεοδόμου Κωνσταντίνου Δοξιάδη και αποτυπώνει τις συνδέσεις μεταξύ της μεταπολεμικής περιόδου και της σημερινής εποχής, μέσα από τις τεχνικές εξαγωγής και συσσώρευσης δεδομένων.
Αν δεν είστε αρχιτέκτονας ή πολεοδόμος ή δεν γνωρίζετε κάτι σχετικό με τον Δοξιάδη, μην επιχειρήσετε να περιηγηθείτε μόνοι στο -1 της Στέγης. Η ξενάγηση είναι απαραίτητη προκειμένου να μπείτε στο μεγαλοφυές σύμπαν του.
Συντελεστές
Σύλληψη, Έρευνα, Επιμέλεια και Σχεδιασμός: Farzin Lotfi-Jam και Mark Wasiuta
Εκτελεστική Διεύθυνση: Αφροδίτη Παναγιωτάκου, Πρόδρομος Τσιαβός
