Ο Ιησούς των λουλουδιών

Το Magazine παρουσιάζει την ανατρεπτική ροκ όπερα "Jesus Christ Superstar" που ασχολήθηκε με την ανθρώπινη διάσταση του Ιησού, αγκάλιασε τη γυναίκα Μαρία Μαγδαληνή και αποκατέστησε την πλεκτάνη που έστησε η Εκκλησία στον Ιούδα.

Το “Jesus Christ Superstar”, η πασίγνωστη ροκ όπερα σε μουσική του Άντριου Λόιντ Γουέμπερ και λιμπρέτο του Τιμ Ράις, κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1970 σε LP, με θέμα την τελευταία εβδομάδα της ζωής του Ιησού – από την είσοδο στα Ιεροσόλυμα μέχρι και τη Σταύρωση – σε μια τελείως καινούργια και τολμηρή προσέγγιση του Θείου Δράματος, απελευθερωμένη από την εκκλησιαστική “μεταφυσική” και επικεντρωμένη στην ανθρώπινη – και αληθινή – πλευρά των πρωταγωνιστών της.

ΙΟΥΔΑΣ, ΙΗΣΟΥΣ & ΜΑΡΙΑ ΜΑΓΔΑΛΗΝΗ

Οι περισσότεροι ηθοποιοί στην ταινία "Jesus Christ Superstar", πλην των πρωταγωνιστών, ήταν απλοί χίπις. Εδώ βλέπουμε κάποιους από αυτούς σε ένα χορευτικό στιγμιότυπο από τα γυρίσματα (1973). Universal/Entertainment Pictures/ZUMA/VISUALHELLAS.GR

Στο έργο των Γουέμπερ & Ράις, κεντρικό πρόσωπο είναι ο Ιούδας, για πρώτη φορά είναι η δική του σκοπιά που μετράει και όχι αυτή των Γραφών. Ο ανυπόμονος επαναστάτης, ανατρεπτικός ιδεαλιστής, κοινωνικά ευαίσθητος – και καθόλου τυχαία μαύρος στην ταινία του Τζούισον – Ιούδας, δεν έχει την παραμικρή σχέση με τον εκκλησιαστικό “προδότη” που πλήρωσε την αναγκαιότητα της ύπαρξης ενός αποδιοπομπαίου τράγου, όταν στηνόταν στα Ευαγγέλια το “αφήγημα” της καινούργιας θρησκείας, με απώτερο σκοπό να ξεχωρίσει μια κι έξω η ανθρώπινη και άρα αμαρτωλή φύση, από τη θεϊκή υπόσταση του Ιησού.

Στο “Jesus Christ Superstar” δεν έχει θέση ο Υιός του Θεού, αλλά ο συναισθηματικός και “ανθρώπινα” ανασφαλής Ιησούς που δε γνωρίζει πώς να διαχειριστεί τους καρπούς της διδασκαλίας του, πέφτοντας στην παγίδα ενός “ανθρώπινου” ναρκισσισμού, ο οποίος τον παρασύρει σε λανθασμένες επιλογές και “ανθρώπινες” αδυναμίες. Αυτό από μόνο του ήταν αρκετό να φρικάρει εκκλησίες και παπάδες, αλλά οι Γουέμπερ και Ράις το “χόντρυναν” κι άλλο, βάζοντας δίπλα στον Ιησού τη Μαρία Μαγδαληνή.

Ο Νόρμαν Τζούισον μαζί με μια από τις κάμερές του, στη διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας "Jesus Christ Superstar" (1973). Universal/Entertainment Pictures/ZUMA/VISUALHELLAS.GR

Όχι στα γόνατα ως πόρνη να ζητάει συγχώρεση, ούτε πίσω του ως γυναίκα που πρέπει να αντιληφθεί τη “θέση” της, αλλά δίπλα του. Ως έμπιστη σύντροφο που προσπαθεί να τον βοηθήσει, να τον ερμηνεύσει και να τον αγαπήσει, όπως όταν στο “I don’t know how to love him” τραγουδάει τον έρωτά της για τον Ιησού που “είναι άντρας, είναι απλά ένας άντρας και είχα πολλούς άντρες μέχρι τώρα”, κλείνοντας με τους στίχους “τον θέλω τόσο, τον αγαπώ πολύ”. Ντελίριο “ασέβειας”!

Και βέβαια δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι το έργο σταματάει στη Σταύρωση. Δεν υπάρχουν αποκαθήλωση και ταφή, αλλά πάνω απ’ όλα δεν υπάρχει Ανάσταση. Ο συμβολισμός είναι κάτι περισσότερο από φανερός και ευθύς: ο τελευταίος σταθμός είναι ο θάνατος, αυτή είναι η ανθρώπινη κατάληξη. Τα παρακάτω περισσεύουν ή απλά δεν ενδιαφέρουν. Αυτή η ωμή “παράλειψη” χαρακτηρίστηκε από πολλές Εκκλησίες ως βλασφημία.

“JESUS CHRIST SUPERSTAR”: ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ

Η εκδίωξη των εμπόρων από τον Ναό. Από την κινηματογραφική ταινία του Νόρμαν Τζούισον, "Jesus Christ Superstar" (1973). Archives du 7eme Art/Photo12/AFP

Έτσι κι αλλιώς το “Jesus Christ Superstar”, είτε ως LP, είτε ως θεατρική παράσταση, είτε ως κινηματογραφικό έργο, ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων από την “οργανωμένη” θρησκεία σε ολόκληρο τον κόσμο. Καταρχάς η απόδοση και μόνο του Θείου Δράματος με τις φόρμες της ροκ μουσικής θεωρήθηκε προκλητική από τους φανατικούς χριστιανούς. Από την άλλη, οι Εβραίοι χαρακτήρισαν το όλο concept σφόδρα αντισημιτικό και το καταδίκασαν απερίφραστα.

Αλλά και πολλοί μη συντηρητικοί κύκλοι αντιμετώπισαν καχύποπτα το γεγονός ότι ο Νόρμαν Τζούισον στην κινηματογραφική μεταφορά του έργου έδωσε στον μοναδικό μαύρο πρωταγωνιστή, το ρόλο του Ιούδα. Από την άλλη, η χριστιανική εκκλησία στο σύνολό της δεν μπόρεσε να χωνέψει το συμπαθητικό προφίλ με το οποίο παρουσιάζεται ο Ιούδας, ούτε φυσικά και την επιθετική του στάση απέναντι στον Ιησού. Το κράξιμο έγινε ακόμα πιο μεγάλο όταν ο Τιμ Ράις τόλμησε να δηλώσει ότι “είδαμε τον Χριστό όχι σαν Θεό, αλλά σαν το σωστό άτομο, στον σωστό τόπο, τη σωστή στιγμή”.

Ο Μυστικός Δείπνος, από την κινηματογραφική ταινία του Νόρμαν Τζούισον, "Jesus Christ Superstar" (1973). Universal/Allstar Picture Library/Alamy/Visualhellas.gr

Οι “δικοί μας” βέβαια δεν θα μπορούσαν να μείνουν αμέτοχοι σε όλα αυτά. Έτσι, στην πρεμιέρα της ταινίας στην Ελλάδα, το παπαδαριό μαζί με εξοργισμένους πιστούς μαζεύτηκαν έξω από τους κινηματογράφους δημιουργώντας επεισόδια και καταφέρνοντας να αναβάλλουν τις προβολές, κάτι που τελικά έγινε λίγο καιρό αργότερα αποκλειστικά στο “Αττικόν”. Να προσθέσουμε εδώ ότι άπειρες φορές που η ταινία είχε προγραμματιστεί να μεταδοθεί από την τηλεόραση λίγο πριν ή μέσα στη Μεγάλη Εβδομάδα, συνάντησε πάντα την αναχρονιστική αντίδραση της Ιεράς Συνόδου, αφήνοντας όλους όσους ήθελαν να την παρακολουθήσουν, στο έλεος των χολιγουντιανών υπερπαραγωγών του Σεσίλ ντε Μιλ, του Φράνκο Τζεφιρέλι και των ομοίων τους…

“JESUS CHRIST SUPERSTAR”: ΤΟ ΔΙΠΛΟ LP

Η ιστορία του “Jesus Christ Superstar” ξεκίνησε το 1969, όταν οι νεότατοι – εικοσάρηδες – και άγνωστοι τότε Άντριου Λόιντ Γουέμπερ και Τιμ Ράις, συνέθεσαν μια από τις πιο γνωστές όπερες στην ιστορία της ροκ μουσικής. Η πρώτη ιδέα ήταν να δώσουν το ρόλο του Χριστού στον Τζον Λένον, με τον οποίον ήρθαν σε επαφή. Ο Λένον είδε θετικά την πρόταση, αλλά έθεσε ως όρο της συμμετοχής του στην ηχογράφηση, την παρουσία της Γιόκο Όνο ως Μαρίας Μαγδαληνής.

Το αυθεντικό εξώφυλλο του διπλού LP "Jesus Christ Superstar", όπως κυκλοφόρησε το 1970 στη Μεγάλη Βρετανία.

Κάπου εκεί οι Γουέμπερ και Ράις είπαν “Παναγία μου…” και έφυγαν τρέχοντας, βρίσκοντας τελικά τον ιδανικό ερμηνευτή τους στην υπέροχη – σχεδόν οπερική – φωνή του Ίαν Γκίλαν των Deep Purple. Τον ρόλο του Ιούδα πήρε ο Μάρεϊ Χεντ (κιθαρίστας, τραγουδιστής και ηθοποιός), αυτόν του Πόντιου Πιλάτου ο Μπάρι Ντένεν (τραγουδιστής, ηθοποιός και συγγραφέας), του βασιλιά Ηρώδη ο Μάικ ντ’Άμπο (τραγουδιστής των Manfred Mann) και της Μαρίας Μαγδαληνής η Ιβόν Έλιμαν (τραγουδίστρια και ηθοποιός).

Οι μουσικές φόρμες που χρησιμοποιήθηκαν από τον Γουέμπερ συνδύασαν μαεστρικά τα κλασικά μοτίβα με τις ροκ εξάρσεις. Αυτές οι τελευταίες βοηθήθηκαν όχι μόνο από τις πρωταγωνιστικές φωνές των Γκίλαν, Χεντ και Έλιμαν, αλλά και από τους μουσικούς που πήραν μέρος στην ηχογράφηση, μερικοί από τους οποίους έκαναν στη συνέχεια session καριέρα σε μεγάλες μπάντες. Αναφέρουμε ενδεικτικά τους κιθαρίστες Νιλ Χάμπαρντ (Roxy Music, BB King) και Κρις Σπέντινγκ (Alan Price, Nick Mason, Roxy Music, Brian Eno), τον μπασίστα Άλαν Σπένερ (Joe Cocker, Peter Frampton, David Coverdale) και τον κρουστό Μπρους Ρόουλαντ (Fairport Convention).

Οι τρεις πρωταγωνιστές στην παγκόσμια πρεμιέρα της ροκ όπερας "Jesus Christ Superstar" τον Ιούλιο του 1971 στην Civic Arena του Πίτσμπεργκ (ΗΠΑ). Από αριστερά, Τζεφ Φένχολτ (Ιησούς), Καρλ Άντερσον (Ιούδας) και Ιβόν Έλιμαν (Μαρία Μαγδαληνή). ⓒ 1971 RAD/Associated Press

Τα όργανα που χρησιμοποιήθηκαν στην ηχογράφηση του στούντιο, ήταν τα εξής: ηλεκτρικές και ακουστικές κιθάρες (6 διαφορετικοί κιθαρίστες), μπάσο (4 μπασίστες), πιάνο (4 πιανίστες), ηλεκτρικό πιάνο, αρμόνιο (3 πιανίστες), Moog synthesizer (3 πιανίστες), 2 φλάουτα, 1 κλαρινέτο, 2 φαγκότα, 1 σαξόφωνο, 6 κόρνα, 4 τρομπέτες, 3 τρομπόνια, 1 σετ ντραμς (3 ντράμερ) και 1 σετ κρουστών. Επίσης συμμετείχαν μια κανονική και μια παιδική χορωδία, το φωνητικό σχήμα The Trinidad Singers, καθώς και τα έγχορδα του μουσικού σχήματος “City of London Ensemble”.

Ο δίσκος πέρα από τις αντιδράσεις που προκάλεσε (απαγορεύτηκε από το BBC με τον χαρακτηρισμό του “ιερόσυλου”), σημείωσε φοβερή επιτυχία και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού. Στις ΗΠΑ, το άλμπουμ με το διπλό βινύλιο και το 28σέλιδο λιμπρέτο του Τιμ Ράις, ανέβηκε στο Νο 1 του Billboard, ενώ σε υψηλές θέσεις έφτασαν και τα δυο singles που κυκλοφόρησαν παράλληλα με το LP, το “Superstar” και το “I don’t know how to love him”. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν να ανέβει η όπερα στο σανίδι ως θεατρική παράσταση, τόσο στο Broadway της Νέας Υόρκης, όσο και στο West End του Λονδίνου.

“JESUS CHRIST SUPERSTAR”: Η ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

Οι τρεις πρωταγωνιστές της θεατρικής παράστασης "Jesus Christ Superstar", στα παρασκήνια του θεάτρου "Mark Hellinger" του Broadway στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης, λίγο μετά την πρεμιέρα της 12ης Οκτωβρίου 1971. Από αριστερά, Μπεν Βερίν (Ιούδας), Τζεφ Φένχολτ (Ιησούς) και Ιβόν Έλιμαν (Μαρία Μαγδαληνή). ⓒ 1971 David Pickoff/Associated Press

Στις 12 Οκτωβρίου του 1971 το “Jesus Christ Superstar” έκανε πρεμιέρα στο θέατρο “Mark Hellinger” του Broadway στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης και συνέχισε τις παραστάσεις του (711 συνολικά) για σχεδόν δυο χρόνια. Λίγους μήνες αργότερα, το 1972, ήρθε και η πρεμιέρα στο West End, στο “Palace Theatre” του Λονδίνου. Από τότε και μέχρι σήμερα το έργο έχει ανέβει από πολλούς θίασους, επαγγελματικούς και ερασιτεχνικούς, σε ολόκληρο τον κόσμο, διατηρώντας τη διαχρονική του αξία ως περιεχόμενο και τη μουσική του φρεσκάδα ως ροκ όπερα.

Τη σεζόν 1978-79 η παράσταση ανέβηκε και στην Ελλάδα, στο θέατρο “Καλουτά” με τον τίτλο “Ιησούς Χριστός Υπέρλαμπρο Άστρο”, σε σκηνοθεσία του Δημήτρη Μαλαβέτα και μουσική διεύθυνση–διδασκαλία του Μίμη Πλέσσα. Οι δυο τους υπέγραψαν και την απόδοση στα ελληνικά. Διευθυντής της ζωντανής ορχήστρας ήταν ο Μάικ Ροζάκης, ενώ υπήρχε διπλή διανομή. Βασικοί πρωταγωνιστές ήταν στο ρόλο του Ιησού ο Γιάννης Σαμσιάρης και ο Τάκης Μπινιάρης, σε αυτόν του Ιούδα ο Κίμων Βασιλόπουλος και ο Γιάννης Μιχαηλίδης και στης Μαρίας Μαγδαληνής, η Χριστίνα και η Κρίστι Στασινοπούλου.

Η είσοδος του Ιησού (Τεντ Νίλι) στα Ιεροσόλυμα. Από την κινηματογραφική ταινία του Νόρμαν Τζούισον, "Jesus Christ Superstar" (1973). Archives du 7eme Art/Photo12/AFP

Ηρώδης ήταν ο Σταμάτης Φασουλής και ο Ηλίας Πλακίδης, Πιλάτος ο Ντίνος Ταυρίδης και ο Τάκης Καρνάτσος και στο ρόλο του Αρχιερέα Άννα, ο νεότατος Κώστας Μπίγαλης και ο Κρις Κάλλοου. Συμμετοχή στα φωνητικά είχε και η 14χρονη τότε Μαντώ. Οι παλαιότεροι ίσως θυμούνται και το σχόλιο της Ροζίτας Σώκου: “Έχω δει το Jesus Christ Superstar στο Λονδίνο και έφυγα στη μέση. Ενώ στην Ελλάδα το καταχειροκρότησα. Η παράσταση του Μίμη Πλέσσα ήταν μακράν καλύτερη από την αγγλική”.

Το κόστος της παράστασης ήταν ασύλληπτο. Ο μεγάλος θεατρικός επιχειρηματίας της εποχής, Μάριος Σταυρολαίμης, καταστράφηκε οικονομικά, κυρίως λόγω του πολέμου της Εκκλησίας. Στην αρχή οι ουρές στο θέατρο ήταν ατελείωτες. Όταν όμως ξεκίνησαν οι συγκεντρώσεις παραθρησκευτικών οργανώσεων έξω από το “Καλουτά”, τα συνεχόμενα “συλλαλητήρια” και οι προπηλακισμοί όσων ήθελαν να δουν το έργο, τα πράγματα δυσκόλεψαν πολύ, με αποτέλεσμα να βγει με το ζόρι η σεζόν. Αξίζει να αναφερθεί ότι στις οντισιόν ήταν παρών και ο ίδιος ο Άντριου Λόιντ Γουέμπερ.

“JESUS CHRIST SUPERSTAR”: Η ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΑΙΝΙΑ

Τα ερείπια της αρχαίας Αβντάτ στην έρημο Νεγκέβ (νότιο Ισραήλ), εκεί όπου το 1972 ξεκίνησαν τα γυρίσματα της ταινίας "Jesus Christ Superstar". ISTOCK

Την εποχή της μεγάλης επιτυχίας του LP, ο διάσημος Καναδός σκηνοθέτης Νόρμαν Τζούισον, εργαζόταν στα γυρίσματα του μιούζικαλ “Ο βιολιστής στη στέγη”. Ένας από τους ηθοποιούς της ταινίας (και “Πιλάτος” στον δίσκο των Γουέμπερ και Ράις), ο Μπάρι Ντένεν, έδωσε μια κόπια στον σκηνοθέτη, παρακινώντας τον να γυρίσει το έργο σε ταινία. Η ιδέα άρεσε στον Τζούισον και η παραγωγή άρχισε το 1972 στην έρημο Νεγκέβ, στο νότιο Ισραήλ (γυρίσματα έγιναν επίσης στην Ιερουσαλήμ, στη Ναζαρέτ, στην Μπερ Σεβά και στη Νεκρά Θάλασσα).

Η μινιμαλιστική γραμμή τόσο στα σκηνικά όσο και στα κοστούμια, τόνισε μοναδικά τη θεατρικότητα του έργου, παντρεύοντας τη χίπικη κουλτούρα της εποχής με το επιβλητικό τοπίο των ερειπίων της Αβντάτ (πόλης των αρχαίων Ναβαταίων) στη μέση της ερήμου. Το καστ αποτελούσαν κυρίως οι ηθοποιοί της παράστασης του Broadway, με τον Τεντ Νίλι στο ρόλο του Ιησού και τον Καρλ Άντερσον σε αυτόν του Ιούδα. Ο Τζούισον προσπάθησε να πείσει τον Ίαν Γκίλαν να πρωταγωνιστήσει στην ταινία, αλλά οι Deep Purple ετοιμάζονταν εκείνο τον καιρό για μια τουρνέ στην Άπω Ανατολή και ο τραγουδιστής τους δεν θέλησε να τους εγκαταλείψει την τελευταία στιγμή.

Η σύλληψη του Ιησού, από την κινηματογραφική ταινία του Νόρμαν Τζούισον, "Jesus Christ Superstar" (1973). Universal/Allstar Picture Library/Alamy/Visualhellas.gr

Η Ιβόν Έλιμαν (Μαρία Μαγδαληνή), ο Μπάρι Ντένεν (Πιλάτος) και ο Μπομπ Μπίνγκαμ (Καϊάφας) συμπλήρωσαν τα κεντρικά πρόσωπα. Η ταινία έκανε πρεμιέρα στις 15 Αυγούστου του 1973 στις ΗΠΑ και εντυπωσίασε το κοινό από την πρώτη στιγμή με το τολμηρό της γύρισμα. Σκηνικά, μουσική και χορός απελευθέρωσαν τους ηθοποιούς, οι οποίοι με τη σειρά τους “μετέφεραν” με απόλυτη επιτυχία το βαθύτερο μήνυμα του έργου. Κορυφαία όλων, η συγκλονιστική ερμηνεία του Καρλ Άντερσον στον πιο απαιτητικό ρόλο της ταινίας, αυτόν του Ισκαριώτη.

Το “Jesus Christ Superstar” προτάθηκε για Όσκαρ μουσικής (έχασε από το “The Sting”), ενώ συγκέντρωσε και έξι υποψηφιότητες στα Golden Globe Awards (ανάμεσά τους εκείνες των Νίλι και Άντερσον για τον καλύτερο ανδρικό ρόλο και της Έλιμαν για τον καλύτερο γυναικείο), χωρίς πάντως να κερδίσει κανένα βραβείο. Οι συντελεστές του μπορεί να μην κράτησαν στα χέρια τους ούτε Όσκαρ, ούτε Χρυσή Σφαίρα, όμως οι περιπλανώμενοι χίπις της ερήμου, που χορεύουν, τραγουδάνε και ερμηνεύουν με τον δικό τους τρόπο τις Γραφές, είναι μια εικόνα διάρκειας 108 λεπτών, τολμηρή, πρωτοποριακή, αυθεντική και διαχρονική.

Κλείνοντας, να πούμε ότι δυο είναι τα κοινά σημεία στο άλμπουμ του 1970, στη θεατρική πρεμιέρα του Broadway το 1971 και στην κινηματογραφική ταινία του 1973: από τη μια, η μουσική και τα τραγούδια (με μικρές προσαρμογές στις ενορχηστρώσεις και διαφορετικούς μουσικούς/ερμηνευτές) και από την άλλη, η Ιβόν Έλιμαν στον ρόλο της Μαρίας Μαγδαληνής, η μοναδική από τους τραγουδιστές και ηθοποιούς, που βρέθηκε και στις τρεις πρώτες “μεταφορές” του έργου, τη στούντιο ηχογράφηση, το θέατρο και το σινεμά.

* Βίντεο: Το απόλυτο ερμηνευτικό αριστούργημα του “Jesus Christ Superstar”. Ο Ίαν Γκίλαν (Ιησούς στο LP του 1970) στο “Gethsemane (I only want to say)”