ΑΠΟ ΤΗ NELLY’S ΣΤΗ NIKI DE SAINT PHALLE: 5 ΓΟΗΤΕΥΤΙΚΑ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΒΛΕΜΜΑΤΑ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, σήμερα, 8 Μαρτίου, αν και ειδικά φέτος είναι δύσκολο να “γιορτάσουμε”, καθώς όλα επισκιάζονται από το τραγικό δυστύχημα στα Τέμπη.

Για την ημέρα αυτή εμείς επιλέξαμε να παρουσιάσουμε τα γυναικεία βλέμματα στον χώρο της τέχνης, καθώς παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, πολλές καλλιτέχνιδες έχουν καταφέρει να ξεχωρίσουν και να δημιουργήσουν τη δική τους εικαστική “γλώσσα”.

Στο πλαίσιο των εκθέσεων που έχουμε επισκεφθεί αυτό το διάστημα στην Αθήνα, ξεχωρίσαμε πέντε γυναίκες εικαστικούς που μας έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση τόσο με τα έργα τους όσο και με την προσωπικότητά τους. Κατάφεραν να ξεπεράσουν τα στερεότυπα και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν, και να περάσουν τα δικά τους μηνύματα μέσα από την τέχνη.

Nelly’s- Μια φεμινίστρια στην πράξη

Στη μεγάλη αναδρομική έκθεση της Ελληνίδας φωτογράφου Έλλης Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (1899-1998), γνωστής ως Nelly’s, στο Μουσείο Μπενάκη, σταθήκαμε όχι μόνο στο εύρος του έργου της, αλλά και στην μοναδική της προσωπικότητα.

Η τολμηρή Nelly’s έφερε αναστάτωση στην συντηρητική ελληνική κοινωνία όταν το 1930 φωτογραφίζει την Ουγγαρέζα χορεύτρια Ελιζαμπέτα (Λίλα) Νικόλσκα γυμνή στο βράχο της Ακρόπολης. Δημιουργεί σάλο, αλλά και μία από τις ωραιότερες χορευτικές φωτογραφίες του μεσοπολέμου – που έγινε σήμα κατατεθέν της φωτογράφου μέχρι και σήμερα.

Υπήρξε μία γυναίκα με πρωτοποριακές ιδέες και τόλμη, και ανταγωνίστηκε άνδρες φωτογράφους σε μία εποχή που οι γυναίκες είχαν περιορισμένες προσβάσεις και πολύ λιγότερες ευκαιρίες. Η Nelly’s δημιουργούσε τις ευκαιρίες, δεν περίμενε να έρθουν. Ήταν όπως τη χαρακτήρισε η δημοσιογράφος Μαρία Καραβία, “φεμινίστρια στην πράξη”.

Μια προσφυγοπούλα από το Αϊδίνι της Μικράς Ασίας (1925), χάνει την πατρογονική περιουσία της, επιστρέφει από τις σπουδές της στη Γερμανία, και ανοίγει φωτογραφείο στο κέντρο της Αθήνας στην οδό Ερμού 19. Εκεί συναγωνίζεται το ανδροκρατούμενο κατεστημένο, αφήνοντας παρακαταθήκη φωτογραφίες που αποτελούν μια πελώρια τοιχογραφία της προπολεμικής Αθήνας και των ανθρώπων της.

Αυτές οι φωτογραφίες έγιναν το σήμα κατατεθέν της Nelly’s αλλά και μία “διακήρυξη” ελευθερίας και δημιουργικότητας που αρνείται να φιμωθεί. Αργότερα πηγαίνει στην Αμερική όπου και πάλι ξεκινάει από το μηδέν, στα 40 της, ανοίγοντας ένα μικρό στούντιο στην 57η λεωφόρο της Νέας Υόρκης, το οποίο γίνεται το κέντρο των Ελλήνων και ξένων διανοουμένων. Μια πορεία συνεχούς εφεύρεσης και επανεφεύρεσης του εαυτού πάνω σε ένα βασικό άξονα. Τον έρωτά της για τη φωτογραφία με background τη νοερή φράση “η παραίτηση δεν είναι επιλογή”.

• Έκθεση “Nelly’s” /Μουσείο Μπενάκη – Έως 23/07/2023

Niki de Saint Phalle – “Οι γυναίκες θα μπορούσαν να διοικήσουν αυτόν τον κόσμο πολύ καλύτερα”

Άλλη μία γυναικεία φιγούρα που ξεχωρίσαμε στο πλαίσιο των εκθέσεων που επισκεφθήκαμε αυτό το διάστημα στην Αθήνα είναι η Niki de Saint Phalle. Η μοναδική γυναίκα καλλιτέχνις στη διεθνή έκθεση αφιερωμένη στο Nouveau Réalisme που φιλοξενεί το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή στο Μουσείο της Αθήνας.

Το Nouveau Réalisme, ή Νέος Ρεαλισμός, είναι ένα από τα μείζονα καλλιτεχνικά κινήματα του 20ου αιώνα. Αναπτύχθηκε σε μια εποχή μεταίχμιο της Ιστορίας, όπου η τέχνη έπαψε να χαρακτηρίζεται μοντέρνα για να ονομαστεί σύγχρονη. Ανάμεσα στους καλλιτέχνες της έκθεσης την παράσταση κλέβουν κυριολεκτικά οι πολύχρωμες δημιουργίες της Niki de Saint Phalle, που συνειδητοποίησε μετά από μία περίοδο βαριάς κατάθλιψης και νοσηλείας, τη σωτηρία και τη θεραπευτική σημασία της ζωγραφικής στη ζωή της.

Η Niki de Saint Phalle γεννήθηκε στις 29 Οκτωβρίου του 1930 και ήταν κόρη ενός εύπορου Γάλλου τραπεζίτη αριστοκρατικής καταγωγής και της Αμερικανίδας συζύγου του. Όπως εξομολογήθηκε πολλά χρόνια αργότερα στη βιογραφία της, σε ηλικία 11 ετών βιάστηκε από τον πατέρα της, γεγονός που τη σημάδεψε βαθύτατα. Αρχικά εργάστηκε σαν μοντέλο, κοσμώντας το εξώφυλλο περιοδικών και στη συνέχεια έμεινε στο σπίτι να μεγαλώσει τα παιδιά της.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, ξεκίνησε – αυτοδίδακτη – να κατασκευάζει μεγάλα γλυπτά, πολύχρωμες θηλυκές μορφές που τιμούσαν τη γυναικεία φύση. Κάποιοι τα αποκάλεσαν “τοτέμ του φεμινιστικού πνεύματος” καθώς οι πολύχρωμες αυτές φιγούρες ήταν πραγματικά σύμβολα γυναικείας ενδυνάμωσης. Ήταν σαν να λέει στον κόσμο εκεί έξω: “Αν δεν μας τιμήσετε εσείς, θα το κάνω εγώ”.

Η Γαλλοαμερικανίδα καλλιτέχνις, που έφυγε από τη ζωή το 2002, δημιούργησε έναν δικό της κόσμο μέσα στον οποίο η γυναίκα είναι παντοδύναμη και αποπνέει χαρά και πληρότητα. “Έχουμε εντελώς διαφορετικούς ρόλους και δυνατότητες (ενν. με τους άνδρες). Νομίζω ότι οι γυναίκες θα μπορούσαν να διοικήσουν αυτόν τον κόσμο πολύ καλύτερα. Έναν νέο κόσμο χαράς”, είχε πει η Saint Phalle.”… Ακολουθώ την επιτακτική ανάγκη να δείξω ότι μια γυναίκα μπορεί να εργαστεί σε μεγαλειώδη κλίμακα” είχε επίσης αναφέρει, χρησιμοποιώντας το έργο της ως αντίδραση στην ανισότητα, την κοινωνική αδικία και τις διακρίσεις που αντιμετώπισε στη ζωή της – εκείνη και τόσοι άλλοι.

Στο Γουλανδρή βλέπουμε το σπάνιο γλυπτό της “Το παγκάκι”, στο οποίο πρωταγωνιστικό ρόλο έχει μία ανδρική μορφή βαμμένη μαύρη που διαβάζει μία εφημερίδα γραμμένη στα ελληνικά (οι επιγραφές είναι της καλλιτέχνιδος Μαρίνας Καρελλά, στενής φίλης της Saint Phalle), το “Θούερις- Φωτιστικό Ιπποπόταμος” αλλά και τις Πολυθρόνες- Φίδια.

Πολύ κατατοπιστικό είναι το βιντεάκι για το διάσημο έργο της με τίτλο “Πυροβολισμοί”, όπου η καλλιτέχνις πυροβολεί στο πλαίσιο μια σειράς από περφόρμανς, πλαστικούς σάκους σε σχήμα ανθρώπινης φιγούρας γεμάτους μπογιά. Η σφαίρα τινάζει τον σάκο, η μπογιά απελευθερώνεται και … ζωγραφίζει με βία το έργο.

• Έκθεση “Nouveau Réalisme” /Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Παγκράτι – Έως 9/04/2023.

Hannah Toticki – Ξηλώνοντας τα στημόνια… του καπιταλισμού

Μία πολύ πιο σύγχρονη νότα βλέπουμε στην ατομική έκθεση της Hannah Toticki με τίτλο “Τα πάντα, παντού, διαρκώς” στο ισόγειο του ΕΜΣΤ. Είναι η πρώτη παρουσίαση του έργου της καταξιωμένης Δανής καλλιτέχνιδας στην Ελλάδα και η πρώτη εκτεταμένη μουσειακή της έκθεση στην Ευρώπη. Θα μπορούσε να είναι μία έκθεση… μόδας αλλά δεν είναι, αν και τα “γλυπτά” φορέματα που βλέπουμε να δεσπόζουν στον χώρο θα είχαν ενδιαφέρον πάνω σε ζωντανά μοντέλα σε μία πασαρέλα.

Εδώ βλέπουμε την προσωπική εικαστική γλώσσα μιας γυναίκας ακτιβίστριας, που εμπνέεται από τη μόδα, το design, το θέατρο και την ποπ κουλτούρα. Ο παραλογισμός της σύγχρονης ζωής αποτυπώνεται πάνω σε τροποποιημένες στολές εργασίας με διάφορα υφάσματα και η ενδιαφέρουσα αυτή καλλιτέχνις διερευνά τις επιπτώσεις που έχει το αίτημα της αδιάκοπης ανάπτυξης στους φυσικούς πόρους, στο οικοσύστημα, αλλά και στο ίδιο μας το σώμα.

Τα γλυπτά και οι εγκαταστάσεις της μοιάζουν σε πρώτο επίπεδο με έπιπλα, αξεσουάρ ή ρούχα. Τα έργα της αναφέρονται μεταξύ άλλων στη συναισθηματική αρχιτεκτονική που δημιουργούν τα εργασιακά περιβάλλοντα στις δυτικές κοινωνίες, την εξάρτηση από την εργασία και την εργασιακή ζωή ως μορφές μιας ενδεχόμενης κοσμικής θρησκείας, και τον προβληματικό ρόλο της αϋπνίας σε μια κοινωνία που παλεύει για παραγωγικότητα, επιτάχυνση και ανάπτυξη.

Σε συνέντευξή της στο artnews.com έχει δηλώσει: “Έχω παρελθόν στη δημιουργία κοστουμιών. Ενώ έραβα για τα έργα μου σκεφτόμουν την εξέλιξη της γυναικείας εργασίας μέσα στην ιστορία. Παρατήρησα ότι η εργασία που θεωρείται ανδρική, όπως η ξυλουργική, αμείβεται ακριβότερα ας πούμε από το ράψιμο. Αποφάσισα να αμείβω όλους τους συνεργάτες μου με τον ίδιο τρόπο.

Πουλάω τα έργα μου σε τρία επίπεδα, για ανθρώπους πλούσιους, με μέσο εισόδημα και με χαμηλό εισόδημα. Όπως και με πολλά άλλα πράγμα στο οικονομικό μας σύστημα η τιμή της τέχνης είναι πολύπλοκο ζήτημα. Θέλω να βοηθήσω στη δημιουργία ενός κόσμου χωρίς απαγορευτικές τιμές.”

Πολύ εντυπωσιακό είναι το installation της Totiki όπου σε ένα πλαστικό έλασμα που κινείται ασταμάτητα σαν μεγάλη γραμμή παραγωγής κρέμονται πλαστικά γάντια (μοιάζουν με γκραν γκινιόλ χέρια αποκομμένα από κάποιο σώμα) τα οποία χτυπούν σχεδόν με βία και κάνοντας θόρυβο ένα πληκτρολόγιο. Κάτι που δεν σταματάει ποτέ…αβοήθητοι στα γρανάζια ενός αυτοματοποιημένου κόσμου, περιμένοντας “κάποιον” να πατήσει το κουμπί stop.

• Έκθεση “Hannah Toticki με τίτλο Τα πάντα, παντού, διαρκώς” / ΕΜΣΤ – Έως 28/05/2023.

Marijke de Roover και “Niche Content for Frustrated Queers”

Η Toticki συμμετέχει και στην έκθεση “Modern Love. H αγάπη στα χρόνια της ψυχρής οικειότητας” του ΕΜΣΤ. Μία έκθεση – που δανείζεται τον υπότιτλό της από το βιβλίο της Eva Illouz, “Cold Intimacies: The Making of Emotional Capitalism”, και αναλύει το πώς οι σύγχρονες στενές, οικείες σχέσεις καθορίζονται όλο και περισσότερο από οικονομικά και πολιτικά μοντέλα διαπραγμάτευσης και ανταλλαγής. Τα έργα της Modern Love “μιλούν” για την αγάπη και τους στενούς ανθρώπινους δεσμούς στα χρόνια του ύστερου καπιταλισμού, της παγκοσμιοποίησης, της ψηφιακής διασύνδεσης και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, εμείς ξεχωρίσαμε το έργο “Niche Content for Frustrated Queers” (Εξειδικευμένο περιεχόμενο για ζορισμένους queer) της Marijke de Roover. Το έργο εστιάζει σε ζητήματα φεμινισμού, queer ταυτότητας, σεξουαλικότητας και επιθυμίας καταφεύγοντας σε εικονογραφία και γλώσσα που αντλεί από την κουλτούρα του Διαδικτύου και της βιομηχανίας της διασκέδασης, όπως αναφέρουν οι επιμελητές της έκθεσης.

Τα αιχμηρά μιμίδια της De Roover, που δηλώνει “μερικής απασχόλησης επαγγελματίας τραγουδίστρια καραόκε” καθρεφτίζουν την απαισιοδοξία, την ανασφάλεια και τον αυτοσαρκασμό των μιλένιαλ. Αντανακλούν την πίεση του κοινωνικού περίγυρου, την εμμονή με την αυτοεικόνα και το πώς “σερβίρεται”, τη δυσκολία προσαρμογής στις νόρμες, για παράδειγμα της ομορφιάς. Αντί να τα δούμε σαν ασήμαντα ποπ memes, η καλλιτέχνις – γνωστή πλέον για τις κουήρ/φεμινιστικές της περφόρμανς – μας προτείνει να τα αντιμετωπίσουμε σαν σοβαρά κείμενα που αποπνέουν την κουλτούρα κάθε δεδομένης στιγμής και να σκεφτούμε πάνω σε αυτά.

Σε συνέντευξή της έχει πει: “Πιστεύω ότι οι καλλιτέχνες έχουν τη δύναμη και την ευθύνη να συμβάλλουν σε κοινωνικά ζητήματα. Αν και η τέχνη δεν παράγει άμεση αλλαγή μπορεί να είναι η φωνή που αμφισβητεί την κανονικότητα, που αποκαλύπτει το άγνωστο και δημιουργεί το νέο λεξιλόγιο της αλλαγής. […] Με τη δουλειά μου επανατοποθετώ τα κόνσεπτ, αναδομώ το ατελείωτο ποτάμι των εικόνων και των πληροφοριών, δημιουργώντας επί τούτου νέες ταυτότητες, συζητήσεις, δρώμενα. Αυτό με βοηθά να νιώθω λιγότερο πελαγωμένη, περισσότερο ενδυναμωμένη και να έχω τον έλεγχο”.

• Έκθεση “Modern Love. H αγάπη στα χρόνια της ψυχρής οικειότητας” / ΕΜΣΤ – Έως 28/05/2023.

Ζωφοριάζουσες – Μια γεύση από αρχαίο ελληνικό γυναικείο κάλλος

Σε μία τελείως άλλης αισθητικής έκθεση απλά μένουμε να θαυμάσουμε το γυναικείο κάλλος μέσα από συνθέσεις βασισμένες σε αρχαία γυναικεία αγάλματα και τοιχογραφίες. Εδώ οι γυναίκες πρωταγωνιστούν με έναν διαφορετικό τρόπο. Ένας αρχαίος γυναικείος χορός από τις κροκοσυλλέκτριες της Θήρας, την Αφροδίτη της Μήλου, τη Νίκη της Σαμοθράκης και τις Καρυάτιδες.

Στην έκθεση έργων ζωγραφικής με τίτλο “Ζωφοριάζουσες” της Παλίντας Γεωργουλάκου, στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, οι πίνακες είναι μια βαθιά υπόκλιση της δημιουργού στον αρχαίο ομότεχνο και μοιάζουν να δραπέτευσαν από τις τοιχογραφίες στο θηραϊκό Ακρωτήρι, το Μουσείο του Λούβρου και το Ερέχθειο.

Όπως αναφέρεται στο επιμελητικό κείμενο, αυτό που έκανε την Παλίντα Γεωργουλάκου να ασχοληθεί με το θέμα, ήταν αρχικά η αγωνία της για τον ξενιτεμό των ελληνικών αριστουργημάτων της κλασικής αρχαιότητας. “Αναρωτήθηκα γιατί αυτά τα αγάλματα να υπάρχουν μόνο σε μουσεία και οι κροκοσυλλέκτριες να κοσμούν μόνον αμετακίνητους τοίχους. Σκέφτηκα πως έπρεπε κάτι να κάνω που να μοιάζει σαν αυτός ο σιωπηλός αρχαίος γυναικείος χορός να γύρισε σπίτι του”, αναφέρει η καλλιτέχνις.

“Όταν πριν από αρκετά χρόνια ήρθα σε επαφή με την τεχνοτροπία της αρχαίας θηραϊκής τοιχογραφίας, οραματίστηκα να φέρω στο παρόν αυτές τις υπέροχες γυναικείες φιγούρες, αναδημιουργώντας με μια σύγχρονη τεχνική και με απέραντο σεβασμό στον κυκλαδικό πολιτισμό”, σημειώνει η δημιουργός και εμείς μένουμε να θαυμάζουμε τις ολοζώντανες πτυχές των… ενδυμάτων αυτών των υπέροχων γυναικών.

• Έκθεση “Ζωφοριάζουσες” / Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης – Έως 2/04/2023.