Τι είναι η ψυχή αν όχι μια καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας;

* Το άρθρο του ομότιμου καθηγητή Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Ρέντινγκ, καθηγητή Φιλοσοφίας της Θρησκείας στο πανεπιστήμιο του Ροχάμπτον και επίτιμου συνεργάτη στο St John’s College του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, John Cottingham δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Τι νόημα έχει να αποκτήσεις όλο τον κόσμο αν χάσεις την ψυχή σου; Σήμερα, πολύ λιγότεροι άνθρωποι είναι πιθανό να αντιληφθούν τον βιβλικό συλλογισμό αυτής της ερώτησης από ό,τι θα συνέβαινε πριν από 50 χρόνια. Όμως το ερώτημα διατηρεί την σπουδαιότητά του. Μπορεί να μην ξέρουμε πια τι εννοούμε με τον όρο ψυχή, αλλά διαισθητικά καταλαβαίνουμε τι σημαίνει η απώλειά της. Ένα είδος ηθικού αποπροσανατολισμού και κατάρρευσης, με ό,τι είναι αληθινό και καλό να φεύγει και να διαπιστώνουμε ότι έχουμε σπαταλήσει τη ζωή μας για κάποιο αληθοφανές κέρδος που είναι τελικά άχρηστο.

Παλαιότερα πίστευαν ότι η επιστήμη και η τεχνολογία θα προόδευαν την ανθρωπότητα. Αλλά τώρα φαίνεται σαν να μας επιτρέπουν να την καταστρέψουμε. Το λάθος δεν έγκειται στην ίδια την επιστημονική γνώση, που είναι από τα καλύτερα επιτεύγματα της ανθρωπότητας, αλλά στην απληστία και την κοντόφθαλμη προσέγγισή μας στην εκμετάλλευση αυτής της γνώσης. Υπάρχει πραγματικός κίνδυνος να καταλήξουμε με το χειρότερο από όλα τα πιθανά σενάρια. Να χάσουμε τον κόσμο και τις ψυχές μας.

Τι είναι όμως η ψυχή; Η σύγχρονη επιστημονική παρόρμηση είναι να απαλλαγούμε από υποτιθέμενες απόκρυφες ή “απόκοσμες” έννοιες όπως οι ψυχές και τα πνεύματα, και να κατανοήσουμε τον εαυτό μας ως εξ ολοκλήρου και πλήρες κομμάτι του φυσικού κόσμου, που υπάρχει και λειτουργεί μέσω των ίδιων φυσικών, χημικών και βιολογικών διεργασιών που βρίσκουμε οπουδήποτε αλλού στο περιβάλλον.

Δεν χρειάζεται να αρνηθούμε την αξία της επιστημονικής προοπτικής. Αλλά υπάρχουν πολλές πτυχές της ανθρώπινης εμπειρίας που δεν μπορούν να αποτυπωθούν επαρκώς στην απρόσωπη, ποσοτικά βασισμένη ορολογία της επιστημονικής έρευνας. Η έννοια της ψυχής μπορεί να μην είναι μέρος της γλώσσας της επιστήμης. Αλλά αναγνωρίζουμε αμέσως και ανταποκρινόμαστε σε αυτό που εννοείται στην ποίηση, τα μυθιστορήματα και τον καθημερινό λόγο, όταν χρησιμοποιείται ο όρος “ψυχή” επειδή μας ειδοποιεί για ορισμένες ισχυρές και μεταμορφωτικές εμπειρίες που δίνουν νόημα στη ζωή μας. Τέτοιες εμπειρίες περιλαμβάνουν τη χαρά που προκύπτει από την αγάπη ενός άλλου ανθρώπου, ή την εξύψωση όταν παραδινόμαστε στην ομορφιά ενός μεγάλου καλλιτεχνικού ή μουσικού έργου ή, όπως στο ποίημα του Γουίλιαμ Γουόρντσγουορθ “Tintern Abbey” (1798), τη “γαλήνια και ευλογημένη διάθεση” κατά την οποία νιώθουμε ένα με τον φυσικό κόσμο γύρω μας.

Τέτοιες πολύτιμες εμπειρίες εξαρτώνται από ορισμένες χαρακτηριστικές ανθρώπινες ευαισθησίες που δεν θα θέλαμε να χάσουμε με κανένα τίμημα. Χρησιμοποιώντας τον όρο “ψυχή” για να αναφερθούμε σε αυτές, δεν χρειάζεται να θεωρούμε τους εαυτούς μας ως φανταστικές άυλες ουσίες. Μπορούμε να σκεφτούμε, αντιθέτως, ότι η “ψυχή” αναφέρεται σε ένα σύνολο χαρακτηριστικών – της γνώσης, του συναισθήματος και της αναστοχαστικής επίγνωσης – που μπορεί να εξαρτώνται από τις βιολογικές διεργασίες που τις στηρίζουν, και ωστόσο να μας επιτρέπουν να εισέλθουμε σε έναν κόσμο νοήματος και αξίας που υπερβαίνει τη βιολογική μας φύση.

Η είσοδος σε αυτόν τον κόσμο απαιτεί ανθρώπινες ιδιότητες σκέψης και ορθολογισμού. Αλλά δεν είμαστε αφηρημένες διανοήσεις, αποκομμένες από τον φυσικό κόσμο, που τον στοχαζόμαστε και τον χειριζόμαστε από απόσταση. Για να συνειδητοποιήσουμε τι μας κάνει περισσότερο ανθρώπους, πρέπει να δώσουμε προσοχή στον πλούτο και το βάθος των συναισθηματικών αντιδράσεων που μας συνδέουν με τον κόσμο. Το να φέρουμε τη συναισθηματική μας ζωή σε αρμονία με τους ορθολογικά επιλεγμένους στόχους και τα σχέδιά μας είναι ένα ζωτικό μέρος της θεραπείας και της ολοκλήρωσης της ανθρώπινης ψυχής.

Στο ιδιαίτερα ενθυμητικό βιβλίο του The Hungry Soul (1994), ο Αμερικανός συγγραφέας Λέον Κας υποστηρίζει ότι όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητές μας, ακόμη και οι φαινομενικά κοσμικές, όπως το να μαζευόμαστε γύρω από ένα τραπέζι για φαγητό, μπορούν να παίξουν το ρόλο τους στη συνολική “τελειοποίηση της φύσης μας”. Στο πιο πρόσφατο βιβλίο Places of the Soul (3η έκδοση, 2014), ο οικολογικά σκεπτόμενος αρχιτέκτονας Κρίστοφερ Ντέι μιλά για την ανάγκη των ανθρώπων να ζουν και να σχεδιάζουν και να χτίζουν τις κατοικίες τους, με τρόπους που εναρμονίζονται με τα σχήματα και τους ρυθμούς του φυσικού κόσμου, παρέχοντας “τροφή” για τις βαθύτερες ανάγκες και επιθυμίες μας.

Η γλώσσα της “ψυχής” που βρίσκεται και σε πολλά άλλα πλαίσια, αρχαία και σύγχρονα, μιλά τελικά για την ανθρώπινη λαχτάρα για υπέρβαση. Το αντικείμενο αυτής της λαχτάρας δεν αποτυπώνεται καλά στην αφηρημένη γλώσσα του θεολογικού δόγματος ή της φιλοσοφικής θεωρίας. Προσεγγίζεται καλύτερα μέσω της πράξης ή του τρόπου με τον οποίο αυτή η θεωρία ενσαρκώνεται. Παραδοσιακές πνευματικές πρακτικές – οι συχνά απλές πράξεις αφοσίωσης και δέσμευσης που βρίσκονται σε τελετουργίες μετάβασης που σηματοδοτούν τη γέννηση ή το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, ή τελετουργίες όπως το να δίνεις και να παίρνεις δαχτυλίδι – παρέχουν ένα ισχυρό όχημα για την έκφραση τέτοιων επιθυμιών. Μέρος της δύναμης και της απήχησής τους είναι ότι λειτουργούν σε πολλά επίπεδα, φτάνοντας σε βαθύτερα στρώματα ηθικής, συναισθηματικής και πνευματικής απόκρισης από αυτά που μπορεί να προσεγγίσει μόνο του το μυαλό.

Η αναζήτηση τρόπων για να εκφράσουμε τη λαχτάρα για ένα βαθύτερο νόημα στη ζωή μας φαίνεται να είναι αναπόσπαστο μέρος της φύσης μας, είτε αυτοχαρακτηριζόμαστε θρησκευόμενοι πιστοί είτε όχι. Αν ήμασταν ικανοποιημένοι να δομούμε τις ζωές μας εξ ολοκλήρου μέσα σε ένα σταθερό και αδιαμφισβήτητο σύνολο παραμέτρων, θα παύαμε να είμαστε πραγματικοί άνθρωποι. Υπάρχει κάτι μέσα μας που τείνει πάντα προς τα εμπρός, που αρνείται να επαναπαυθεί ικανοποιημένο με τις χρηστικές ρουτίνες της καθημερινής μας ύπαρξης και λαχταρά για κάτι που δεν έχει ακόμη επιτευχθεί που θα φέρει θεραπεία και ολοκλήρωση.

Εξίσου σημαντικό, η ιδέα της ψυχής είναι συνδεδεμένη με την αναζήτησή μας για ταυτότητα ή ατομικότητα. Ο Γάλλος φιλόσοφος Ρενέ Ντεκάρτ, σε γραπτό του το 1637, μίλησε για “αυτό το εγώ, δηλαδή η ψυχή χάρη στην οποία είμαι αυτό που είμαι“. Συνέχισε υποστηρίζοντας ότι αυτή η ψυχή είναι κάτι εντελώς μη φυσικό, αλλά υπάρχουν πλέον πολύ λίγοι άνθρωποι, δεδομένης της σύγχρονης γνώσης του εγκεφάλου και των λειτουργιών του, που θα επιθυμούσαν να τον ακολουθήσουν. Αλλά ακόμα κι αν απορρίψουμε την αντιυλιστική περιγραφή του Ντεκάρτ για την ψυχή, ο καθένας μας διατηρεί μια ισχυρή αίσθηση “αυτό το εγώ”, αυτός ο εαυτός που μας κάνει αυτό που είμαστε. Όλοι μας είμαστε αφοσιωμένοι στο καθήκον να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε την “ψυχή” με αυτή την έννοια.

Αλλά αυτός ο βασικός εαυτός που επιδιώκουμε να κατανοήσουμε και του οποίου την ανάπτυξη και την ωριμότητα επιδιώκουμε να καλλιεργήσουμε στον εαυτό μας και να ενθαρρύνουμε στους άλλους, δεν είναι ένα στατικό ή κλειστό φαινόμενο. Καθένας από εμάς βρίσκεται σε ένα ταξίδι, για ανάπτυξη και μάθηση, και να φτάσει στο καλύτερο που μπορούμε να γίνουμε. Έτσι, η ορολογία της “ψυχής” δεν είναι απλώς περιγραφική, αλλά είναι αυτό που οι φιλόσοφοι αποκαλούν μερικές φορές “κανονιστική”: η χρήση της γλώσσας της “ψυχής” μάς προειδοποιεί όχι μόνο για τον τρόπο που τυχαίνει να είμαστε επί του παρόντος, αλλά για τον καλύτερο εαυτό που έχουμε στο χέρι μας να γίνουμε.

Το να λέμε ότι έχουμε ψυχή σημαίνει εν μέρει ότι εμείς οι άνθρωποι, παρ’ όλα τα ελαττώματά μας, είμαστε θεμελιωδώς προσανατολισμένοι προς το καλό. Λαχταρούμε να υπερβούμε τη σπατάλη και τη ματαιότητα που μπορούν τόσο εύκολα να μας παρασύρουν και, στις μεταμορφωτικές ανθρώπινες εμπειρίες και πρακτικές που ονομάζουμε “πνευματικές”, βλέπουμε κάτι υπερβατικής αξίας και σημασίας που μας τραβάει μπροστά. Ανταποκρινόμενοι σε αυτό το κάλεσμα, στοχεύουμε να συνειδητοποιήσουμε τον αληθινό μας εαυτό, τον εαυτό που έπρεπε να είμαστε. Αυτή είναι η αναζήτηση της ψυχής. Και εάν υπάρχει νόημα στην ανθρώπινη ζωή, αυτό το νόημα πρέπει να αναζητηθεί.