Ποια είναι η αινιγματική “Λιονέλλα” – 5 σταθμοί στην ιστορία της πιο παθιασμένης όπερας του Σαμάρα

Η μουσικολογική σκαπάνη του Βύρωνα Φιδετζή φέρνει στο φως άλλο ένα σπουδαίο έργο της ελληνικής μουσικής. Γραμμένη στα τέλη περίπου της πρώτης και εκρηκτικής συνθετικής περιόδου του Κερκυραίου μουσουργού Σπύρου Σαμάρα, η “Λιονέλλα” παρουσιάστηκε την άνοιξη του 1891 στην Σκάλα του Μιλάνο.

Μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα δεν υπήρχε καμία πρόσβαση στο συγκεκριμένο έργο, με εξαίρεση τη μικρή “Ουγγρική Ραψωδία”. Τη νέα ενορχήστρωση πραγματοποίησε ο Βύρων Φιδετζής το 2021, με βάση το σπαρτίτο της “Λιονέλλα”, το οποίο μοιάζει να είναι το μόνο που διεσώθη στο πέρασμα των χρόνων.

Η όπερα αναφέρεται στο πάθος του Ούγγρου ευγενή και αξιωματικού του στρατού, Αντόρ, για τον τζόγο. Αυτό το πάθος κερδίζει ακόμα και τον έρωτά του για τη Λιονέλλα, μια νεαρή, όμορφη τσιγγάνα, που λόγω της μεγάλης της αγάπης για τον Αντόρ απαρνήθηκε την οικογένειά της και τη φυλή της.

Η Λιονέλλα είναι μια όμορφη τσιγγάνα που, λόγω του έρωτά της για τον ευγενή και αξιωματικό του στρατού Αντόρ, απαρνείται την οικογένειά και τη φυλή της. Το πάθος του Αντόρ για τον τζόγο, τον οδηγεί στο να τα χάσει όλα και να στοιχηματίσει ακόμα και την αγάπη της Λιονέλλας.

Η Λιονέλλα μένει πιστή στην αγάπη μέχρι το τέλος

Η Ελληνίδα υψίφωνος Άννα Στυλιανάκη μιλά στο NEWS 24/7 για τον ρόλο της Λιονέλλας και αναφέρει: “Αυτή η όπερα του Σ.Σαμάρα, γράφτηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και ανήκει στον βερισμό. Η υπόθεση της αφορά σε θέματα που ακόμα και σήμερα απασχολούν την κοινωνία μας. Στη διάρκεια της όπερας ασχολούμαστε με τον απαγορευμένο έρωτα, τον τζόγο και τις συνέπειές του, καθώς και με τη δολοφονία λόγω ζήλιας.

Η Λιονέλλα είναι μια όμορφη τσιγγάνα που, λόγω του έρωτά της για τον ευγενή και αξιωματικό του στρατού Αντόρ, απαρνείται την οικογένειά και τη φυλή της. Το πάθος του Αντόρ για τον τζόγο, τον οδηγεί στο να τα χάσει όλα και να στοιχηματίσει ακόμα και την αγάπη της Λιονέλλας. Η ίδια πληγώνεται, αλλά δεν σταματά να τον αγαπά. Καθ’όλη τη διάρκεια της όπερας διακρίνουμε τον δυναμισμό και τη μεγαλοψυχία της Λιονέλλας. Κινητήριος δύναμή της είναι η αγάπη, στην οποία παραμένει πιστή… μέχρι το τέλος.”

5 αρχικοί σταθμοί στην ιστορία της “Λιονέλλας” του Σπύρου Σαμάρα

Προσεγγίζοντας την αινιγματική “Λιονέλλα” του Σπύρου Σαμάρα ο Βύρων Φιδετζής αναφέρει όλα όσα ανακάλυψε στην ακάματη μελέτη του για την εν λόγω όπερα.

1. Για τους μελετητές του έργου του Σαμάρα η όπερα Λιονέλλα συνιστούσε διαχρονικά ένα πολλαπλό αίνιγμα. Ο ίδιος ο συνθέτης κατά τη μετεγκατάστασή του στην Ελλάδα το 1911 δεν έφερε μαζί του, εξ όσων γνωρίζουμε, ούτε την παρτιτούρα ούτε τις ορχηστρικές πάρτες αλλά ούτε και την ήδη τυπωμένη αναγωγή της όπερας για φωνές και πιάνο (σπαρτίτο). Κατά συνέπεια η μουσική της Λιονέλλας ήταν και παρέμεινε εντελώς άγνωστη.
2. Στην Ιταλία, όπου και πραγματοποιήθηκε η μοναδική της παράσταση στη Σκάλα του Μιλάνου στις 4 Απριλίου του 1891, τυπώθηκε μεν δις (!) από τον εκδοτικό οίκο Sonzogno, αλλά δεν της δόθηκε ποτέ μια δεύτερη ευκαιρία παρουσίασης και επανάκρισης.
3. Στην ελληνική πρωτεύουσα το μοναδικό μουσικό στοιχείο του έργου που υπήρχε μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα ήταν τα χειρόγραφα της παρτιτούρας και των σχετικών ορχηστρικών παρτών μιας Ουγγρικής Ραψωδίας με τον υπέρτιτλο “Λιονέλλα”. Τα χειρόγραφα αυτά, μετά τον εντοπισμό τους σε έναν ρυπαρό και καταταλαιπωρημένο κατάλογο της βιβλιοθήκης του Ωδείου Αθηνών, φωτοτυπήθηκαν και τα επιμελήθηκε ο Βύρων Φιδετζής δεόντως μουσικολογικά και τεχνικά, ούτως ώστε να καταστούν άμεσα εκτελέσιμα. Αυτά συνέβησαν το 1979, όταν μετά τον εντοπισμό κι “επαναπατρισμό” της έντυπης παρτιτούρας της Ξανθούλας (La Biondinetta) από την Public Library της Νέας Υόρκης, είχε συστηματοποιήσει την έρευνά του για τη γενικότερη δημιουργία του Σαμάρα.
4. Η Ουγγρική Ραψωδία, όπως διαπίστωσε πολύ αργότερα κι αφού ο Βύρων Φιδετζής φωτογράφησε το 2007 στο Ωδείο της Νεαπόλεως San Pietro a Majella την τυπωμένη από τον Sonzogno αναγωγή της όπερας (σπαρτίτο), ήταν ένα χορευτικό και καθαρά ορχηστρικό κομμάτι από τη 2η πράξη του έργου.
5. Ως προς την υπόθεση, το μόνο για το οποίο διαφωτίστηκε ο Βύρων Φιδετζής όταν εντόπισε την παρτιτούρα ήταν το πού διαδραματιζόταν γεωγραφικά – μέσω του τίτλου αλλά και κάποιων μουσικών στοιχείων, οικείων ως προς την απόδοση του “τσιγγάνικου” και του “ουγγαρέζικου” κατά το β΄ ήμισυ του 19ου αιώνα. Ήταν προφανές ότι η δράση εξελισσόταν στη χώρα των Μαγυάρων ή είχε κάποια σχέση μ΄ αυτούς. Τα παραπάνω επιβεβαιώθηκαν όταν βρέθηκε και το έντυπο λιμπρέτο στη βιβλιοθήκη της Σκάλας του Μιλάνου.

O Βύρων Φιδετζής συνεχίζοντας τη έρευνά του για την ιστορία της εν λόγω όπερας αναφέρει χαρακτηριστικά: “Είχα ωστόσο στα χέρια μου και κάτι το μουσικά ουσιαστικό και ιδιαίτερα σημαντικό: Μία πρωτότυπη – πιθανότατα- μουσική του Σαμάρα απ’ τη χαμένη ως τότε όπερα Λιονέλλα. Αυτονόητα προσπάθησα να ζωντανέψω αυτή τη μουσική και να την παρουσιάσω όπου μου ήταν δυνατό, εδώ και στο εξωτερικό. Η μαστοριά της φόρμας, η συχνά εντυπωσιακή αρμονική πρωτοτυπία και η λαμπερή ενορχηστρωτική διάσταση της Ουγγρικής Ραψωδίας, όπως και η αυθόρμητα θετική ανταπόκριση μουσικών και κοινού σε κάθε παρουσίασή της, με έπεισαν για τη γνησιότητα της παρτιτούρας του Ωδείου Αθηνών και με ώθησαν στην περαιτέρω έρευνα για την ανεύρεση ολόκληρης της όπερας.

Οι Ναπολιτάνοι για δικούς τους λόγους, που ομολογώ δεν τους κατάλαβα, δεν μου επέτρεψαν να φωτοτυπήσω το αντίτυπο της Λιονέλλας, αλλά με άφησαν να το φωτογραφήσω. Δυστυχώς η φωτογράφιση έγινε πρόχειρα και γρήγορα επειδή δεν διέθετα τον απαιτούμενο χρόνο, με το τελικό αποτέλεσμα να είναι οριακά ικανοποιητικό. Κι έτσι όμως έγινε δυνατό να παιχτεί για πρώτη φορά στην Ελλάδα ολόκληρη η Λιονέλλα στις 12 Απριλίου του 2011 στην αίθουσα του Παρνασσού, στο πλαίσιο του Έβδομου Κύκλου των Ελληνικών Μουσικών Γιορτών, με σολίστ, χορωδία και με το πιάνο να υποκαθιστά τη χαμένη της ορχήστρα.

Η περίπτωση Σαμάρα είναι πολύ χαρακτηριστική. Από την απόλυτη αφάνεια και την παντελή αγνόηση της ύπαρξής του ως συνθέτη στα διεθνή λεξικά της όπερας και τη σχεδόν ολοκληρωτική απουσία του από τις λυρικές σκηνές, η επιστροφή του μεγάλου Κερκυραίου τα τελευταία χρόνια είναι εντυπωσιακή, τόσο ως προς την παρουσίαση έργων του όσο και ως προς τη δισκογραφία και τη βιβλιογραφία.

Λίγο μετά από αυτή την παρουσίαση, ο εκ των πρωταγωνιστών της, ο πολύτιμος φίλος και συνεργάτης Βαγγέλης Χατζησίμος, μου έδωσε μία φωτοτυπία της ίδιας αναγωγής που βρέθηκε στην Ακαδημία της Αγίας Καικιλίας στη Ρώμη και η οποία παρουσίαζε αρκετές διαφορές.

Με την εύρεση των δύο αναγωγών λύθηκε νομίζω και το διαχρονικό αίνιγμα που συνόδευε την όπερα αυτή σταθερά, τουλάχιστον στον ελληνικό τύπο: Είχε όντως σχέση το μέρος της άριας του Κάνιo απ’ τους Παλιάτσους του Ρ. Λεονκαβάλλο (στίχοι: Vesti la giubba) με κάποια φράση από τη Λιονέλλα; Η ρυθμική ομοιότητα, όπως και κυρίως η παρεμφερής μελαγχολική ατμόσφαιρα της καταληκτικής φράσης της άριας της Λιονέλλας στο τέλος της 1ης πράξης, είναι πιστεύω πολύ συγγενής -για να μην πω παρεμφερής- με την άρια του Κάνιο. Συνεπώς είχε μια λογική η φήμη για τη «σύγκρουση» των δύο συνθετών, αν αναλογιστούμε: α’ την πρωτιά της Λιονέλλας στις 4 Απριλίου 1891, β’ τη σταδιακή παγκόσμια επιτυχία των Παλιάτσων ελάχιστα χρόνια μετά (πρεμιέρα 21 Μαΐου 1892), γ’ τον θεμιτό καλλιτεχνικό ανταγωνισμό δύο ανερχόμενων με τα δεδομένα της δεκαετίας του 1890 νέων και ταλαντούχων συνθετών.”

Γιατί η Λιονέλλα έπεσε τόσο άδοξα;

O Βύρων Φιδετζής συνεχίζει: “Στο ψηφιδωτό των ερωτημάτων που συνθέτουν το αίνιγμα της Λιονέλλας ας προσθέσουμε ολοκληρώνοντας και το πιθανότατα σοβαρότερο. Εκείνο της σύγκρουσης των δύο κορυφαίων μεγαλοεκδοτών μουσικής του Μιλάνου στο τέλος του 19ου αιώνα. Των οίκων Ricordi και Sonzogno. Οι εκδοτικοί αυτοί μηχανισμοί ήταν παράλληλα και καλλιτεχνικά γραφεία και εργολάβοι καλλιτεχνικών παραγωγών. Κατά συνέπεια κάθε δική τους έκδοση όπερας, συνδυαζόμενη με το σκηνικό της ανέβασμα αλλά και με τη διαχείριση των πνευματικών δικαιωμάτων που απέρρεαν απ’ αυτήν, είχε τεράστιο οικονομικό και διαφημιστικό αντίκτυπο στη γενικότερη πορεία του εκδοτικού τους οίκου. Άρα παράπλευρες δράσεις που θα συνέβαλλαν σε επιδιωκόμενες “επιτυχίες δικών μας” ή “αποτυχίες ανταγωνιστών μας” μπορούσαν να οργανωθούν κατά περίπτωση και να παίξουν έναν ίσως μικρό αλλά κρίσιμο ρόλο τόσο στην καλλιτεχνική όσο και στην οικονομική πορεία ενός έργου. Αναφέρθηκα ήδη στην ύπαρξη διπλής έκδοσης της αναγωγής από τον Sonzogno, πράγμα εξαιρετικά περίεργο για όπερα που παίχθηκε μία και μοναδική φορά!

Δικαιολογημένα λοιπόν διερωτάται κάποιος αν η Λιονέλλα ήταν ένα τόσο κακό έργο ώστε να πέσει τόσο άδοξα. Άραγε ο μαέστρος και οι σολίστ του ήταν επίσης κακοί ή ανεπαρκώς προετοιμασμένοι; Η ορχήστρα, η χορωδία, το μπαλέτο, τα σκηνικά, τα κοστούμια και η σκηνοθεσία όλα άσχημα; Τόσο μάλιστα που να μην τους δοθεί η χάρη μίας έστω, δεύτερης παράστασης κι ενώ ο εκδότης της όπερας την τυπώνει δύο φορές; Κι όμως, ο μαέστρος της μοναδικής εκείνης παράστασης ήταν ο Leopoldo Mugnone (1858-1941), ένας από τους σημαντικότερους Ιταλούς αρχιμουσικούς της εποχής του!

Όταν κοίταξα την πιανιστική αναγωγή, αλλά κυρίως όταν άκουσα ολόκληρο το έργο το 2011 στον Παρνασσό, κατάλαβα ότι η Λιονέλλα άξιζε καλύτερης τύχης κι ότι θα έπρεπε να αποκατασταθεί. Για να γίνει όμως αυτό σωστά κι ολοκληρωμένα θα ήταν αναγκαία μία νέα ενορχήστρωσή της. Έχοντας την εμπειρία από την ενορχηστρωτική εργασία μου στην ημιτελή Τίγκρα του συνθέτη αλλά και από την ανάλογη δουλειά μου σε δύο όπερες του Παύλου Καρρέρ, δίσταζα να προχωρήσω προς αυτή τη κατεύθυνση, καθώς υπολόγιζα περίπου τον αναγκαίο χρόνο για την ενορχήστρωση ενός τέτοιου έργου που απαιτούσε κατά τη γνώμη μου πλήρη βεριστική ορχήστρα, τουλάχιστον ανάλογη αν όχι μεγαλύτερη της Ρέας. Τον χρόνο αυτόν, που τότε δεν διέθετα, μου τον πρόσφερε πλουσιοπάροχα ο εγκλεισμός του κορονοϊού. Είχα ήδη δοκιμάσει να ενορχηστρώσω κάποιες σελίδες της αναγωγής το 2016, όμως ελάχιστα πράγματα. Εν όψει του επερχόμενου κλεισίματός μας το φθινόπωρο του 2020, ξαναέπιασα την ενορχήστρωση της Λιονέλλας από την 1η Οκτωβρίου, την οποία και ολοκλήρωσα στις 14 Μαρτίου 2021.

Σήμερα, ύστερα από τις κυματοειδείς μεταβολές του μουσικού γούστου στη διάρκεια ολόκληρου του 20ού αιώνα και τον επακολουθήσαντα σκεπτικισμό ως προς το δέον γενέσθαι στη μουσική δημιουργία κατά την πρώτη εικοσαετία του 21ου αιώνα, παλιότερες καλλιτεχνικές αξίες που αμφισβητήθηκαν και παραμερίστηκαν επανέρχονται στο προσκήνιο και επαναξιολογούνται.

Η περίπτωση Σαμάρα είναι ως προς αυτό πολύ χαρακτηριστική. Από την απόλυτη αφάνεια και την παντελή αγνόηση της ύπαρξής του ως συνθέτη στα διεθνή λεξικά της όπερας και τη σχεδόν ολοκληρωτική απουσία του από τις λυρικές σκηνές, η επιστροφή του μεγάλου Κερκυραίου τα τελευταία χρόνια είναι εντυπωσιακή, τόσο ως προς την παρουσίαση έργων του όσο και ως προς τη δισκογραφία και τη βιβλιογραφία. Σε αυτή την αναγέννηση της δημιουργίας του Σαμάρα η συμβολή των Μουσικών Συνόλων του Δήμου Αθηναίων υπήρξε καίρια και η φετινή συναυλιακή παρουσίαση της Λιονέλλας συνιστά μία ακόμα κορύφωση αυτής της μοναδικής πολιτιστικής συμβολής.”

Πληροφορίες παράστασης

• Μουσική διεύθυνση / Νέα ενορχήστρωση: Βύρων Φιδετζής
• Σχεδιασμός φωτισμών: Στέλλα Κάλτσου
• Διδασκαλία Χορωδίας: Σταύρος Μπερής
• Μουσική προετοιμασία: Δημήτρης Βεζύρογλου
• Ψηφιακή καταγραφή μουσικού κειμένου: Λουίζα Αντύπα

Συμμετέχουν :

• Λιονέλλα: Άννα Στυλιανάκη
• Αντόρ: Δημήτρης Πακσόγλου
• Έρικ: Χρήστος Κεχρής
• Ελίας / Μαύρη μάσκα: Χάρης Ανδριανός
• Βάικ: Χριστόφορος Σταμπόγλης

– Συμφωνική Ορχήστρα & Χορωδία Δήμου Αθηναίων / 6 ΜΑΪΟΥ στις 20:00, Όπερα σε τρεις πράξεις (σε συναυλιακή μορφή). Σπυρίδων-Φιλίσκος Σαμάρας.

– Είσοδος: €5, €10, €12, €15, €20, €25, €35, ticketservices.gr, Τηλεφωνικό κέντρο: 210 7234567 / Εκδοτήριο: Πανεπιστημίου 39 (Στοά Πεσμαζόγλου), Αθήνα / Ώρες λειτουργίας εκδοτηρίου: Δευ-Παρ: 9πμ-5μμ

– Πώληση εισιτηρίων για όλες τις παραγωγές πραγματοποιείται και στο θέατρο, Ακαδημίας 59, Αθήνα, δύο ώρες πριν την έναρξη των προγραμματισμένων παραστάσεων.

Ακολουθήστε το News 24/7 στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις