Μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι δύο φορές; Η απάντηση είναι πιο περίπλοκη απ’ ό,τι νομίζεις

* Το άρθρο του καθηγητή και συγγραφέα David Egan δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

“Δεν είμαι θρησκευόμενος“, είπε κάποτε ο φιλόσοφος Λούντβιχ Βιτγκενστάιν σε έναν φίλο, “αλλά δεν μπορώ να μην δω κάθε πρόβλημα από θρησκευτική άποψη“. Αυτά τα προβλήματα που ισχυριζόταν ότι έβλεπε από θρησκευτική σκοπιά έτειναν να είναι τεχνικά ζητήματα λογικής και γλώσσας. Ο Βιτγκενστάιν εκπαιδεύτηκε ως μηχανολόγος προτού στραφεί στη φιλοσοφία και βασιστεί σε κοινότοπες μεταφορές εργαλείων, μοχλών και μηχανημάτων. Όπου βρείτε τη λέξη “υπερβατικό” στα γραπτά του Βιτγκενστάιν, πιθανότατα θα βρείτε “παρανόηση” ή “ανοησία” κοντά.

Όταν απαντά σε φιλοσόφους που στρέφουν το βλέμμα τους σε ανώτερα μυστήρια, ο Βιτγκενστάιν μπορεί να είναι πεισματικά απορριπτικός. Σκέφτηκε: “Ο άνθρωπος που είπε ότι δεν μπορεί κανείς να μπει στο ίδιο ποτάμι δύο φορές έκανε λάθος. Μπορεί κανείς να μπει στο ίδιο ποτάμι δύο φορές“. Με τέτοιες ωμές δηλώσεις, ο Βιτγκενστάιν φαίνεται λιγότερο θρησκευτικός στοχαστής και περισσότερο δύσπιστος ρεαλιστής. Αλλά μια προσεκτική εξέταση αυτής της παρατήρησης μπορεί να μας δείξει όχι μόνο τι εννοεί ο Βιτγκενστάιν ως “θρησκευτική άποψη”, αλλά και να αποκαλύψει τον Βιτγκενστάιν ως θρησκευτικό στοχαστή με εντυπωσιακή πρωτοτυπία.

Ο “άνθρωπος” που έκανε την παρατήρηση για τα ποτάμια είναι ο Ηράκλειτος, ένας φιλόσοφος ταυτόχρονα προ-σωκρατικός και μεταμοντέρνος, που αναφέρεται ανακριβώς στους ιστότοπους της Νέας Εποχής, αφού το μόνο που έχουμε από το έργο του είναι μεμονωμένα αποσπάσματα. Τι είναι αυτό που ο Ηράκλειτος πίστευε ότι δεν μπορούμε να κάνουμε; Προφανώς μπορώ να κάνω μια μικρή ανακατωσούρα με το πόδι μου σε μια όχθη ποταμού. Είναι όμως το ίδιο ποτάμι από στιγμή σε στιγμή – το νερό που ρέει πάνω από το πόδι μου χύνεται προς τον ωκεανό ενώ νέα νερά ενώνονται με το ποτάμι στην πηγή του – και είμαι το ίδιο άτομο;

Μια ανάγνωση του Ηράκλειτου τον θέλει να μεταφέρει ένα μυστικιστικό μήνυμα. Χρησιμοποιούμε αυτή τη μία λέξη, το ποτάμι, για να μιλήσουμε για κάτι που βρίσκεται σε συνεχή ροή και αυτό μπορεί να μας προδιαθέτει να πιστεύουμε ότι τα πράγματα είναι πιο σταθερά από ό,τι είναι – στην πραγματικότητα, να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχουν καθόλου σταθερά πράγματα. Η οριοθετημένη γλώσσα μας δεν μπορεί να συλλάβει την αδιάκοπη ροή της ύπαρξης. Ο Ηράκλειτος λέει ότι η γλώσσα είναι ένα ανεπαρκές εργαλείο για τον περιορισμό της πραγματικότητας.

Αυτό που ο Βιτγκενστάιν βρίσκει ενδιαφέρον για τόσες πολλές από τις φιλοσοφικές δηλώσεις μας είναι ότι, ενώ φαίνονται βαθιά σημαντικές, δεν είναι σαφές τι διαφορά έχουν σε οτιδήποτε. Φανταστείτε τον Ηράκλειτο να περνάει ένα απόγευμα δίπλα στο ποτάμι (ή τη συνεχώς μεταβαλλόμενη ροή ποταμών – όπως στιγμών, αν προτιμάτε) με τον φίλο του Παρμενίδη, ο οποίος λέει ότι η αλλαγή είναι αδύνατη. Μπορεί να έχουν μια έντονη διαφωνία για το αν το λεγόμενο ποτάμι είναι πολλά ή ένα, αλλά μετά μπορούν και οι δύο να πάνε για μπάνιο, να πάρουν ένα δροσερό ποτό για να δροσιστούν ή να φορέσουν γαλότσες για λίγο ψάρεμα με μύγες. Καμία από αυτές τις δραστηριότητες δεν αλλοιώνεται στο ελάχιστο από τις μεταφυσικές δεσμεύσεις των διαφωνούντων.

Ο Βιτγκενστάιν πιστεύει ότι μπορούμε να γίνουμε πιο ξεκάθαροι σχετικά με τέτοιες διαφωνίες παρομοιάζοντας τα πράγματα που λένε οι άνθρωποι με κινήσεις σε ένα παιχνίδι. Ακριβώς όπως κάθε κίνηση σε μια παρτίδα σκάκι αλλάζει την κατάσταση του παιχνιδιού, έτσι και κάθε κίνηση συνομιλίας αλλάζει την κατάσταση του παιχνιδιού σε αυτό που ονομάζει γλωσσικό παιχνίδι. Το νόημα του να μιλάς, όπως και το να μετακινείς ένα κομμάτι σκακιού, είναι να κάνεις κάτι. Αλλά μια κίνηση μετράει μόνο καθώς αυτή η κίνηση σε αυτό το παιχνίδι παρείχε ένα συγκεκριμένο σκηνικό. Για να βγάλεις νόημα από μια παρτίδα σκακιού, πρέπει να είσαι σε θέση να διακρίνεις τους ίππους από τους αξιωματικούς, να γνωρίζεις πώς κινούνται τα διαφορετικά κομμάτια κ.λπ. Η τοποθέτηση κομματιών στο ταμπλό στην αρχή του παιχνιδιού δεν είναι μια ακολουθία κινήσεων. Είναι κάτι που κάνουμε για να κάνουμε εξαρχής το παιχνίδι εφικτό.

Ένας τρόπος με τον οποίο μπερδευόμαστε από τη γλώσσα, πιστεύει ο Βιτγκενστάιν, είναι ότι οι δραστηριότητες καθορισμού κανόνων και θέσης συμβαίνουν στο ίδιο μέσο με τις πραγματικές κινήσεις του γλωσσικού παιχνιδιού – δηλαδή με λέξεις. “Το ποτάμι ξεχειλίζει από τις όχθες του” και “Η λέξη ποτάμι είναι ουσιαστικό” είναι και οι δύο γραμματικά ορθές προτάσεις, αλλά μόνο η πρώτη είναι κίνηση σε ένα γλωσσικό παιχνίδι. Η δεύτερη δηλώνει έναν κανόνα για τη χρήση της γλώσσας: είναι σαν να λέμε “Ο αξιωματικός κινείται διαγώνια” και δεν είναι μια κίνηση σε ένα γλωσσικό παιχνίδι αλλά μια παρουσίαση κίνησης στο σκάκι, του πώς κινείται ο αξιωματικός.

Αυτό για το οποίο διαφωνούν ο Ηράκλειτος και ο Παρμενίδης, θέλει να δούμε ο Βιτγκενστάιν, δεν είναι ένα γεγονός για το ποτάμι αλλά οι κανόνες για να μιλήσουμε για το ποτάμι. Ο Ηράκλειτος προτείνει ένα νέο γλωσσικό παιχνίδι: ένα στο οποίο ο κανόνας για τη χρήση της λέξης ποτάμι μάς απαγορεύει να πούμε ότι μπήκαμε στο ίδιο παιχνίδι δύο φορές, όπως οι κανόνες του δικού μας γλωσσικού παιχνιδιού μάς απαγορεύουν να λέμε ότι η ίδια στιγμή συνέβη δύο διαφορετικές φορές. Δεν υπάρχει τίποτα κακό με την πρόταση εναλλακτικών κανόνων, υπό την προϋπόθεση ότι είστε ξεκάθαροι ότι αυτό κάνετε. Αν πείτε: “Ο βασιλιάς κινείται ακριβώς όπως η βασίλισσα“, είτε λέτε κάτι λανθασμένο για το παιχνίδι μας στο σκάκι είτε προτείνετε μια εναλλακτική εκδοχή του παιχνιδιού – η οποία μπορεί να αποδειχθεί καλή ή όχι. Το πρόβλημα με τον Ηράκλειτο είναι ότι φαντάζεται ότι μιλάει για ποτάμια και όχι για κανόνες – και, σε αυτή την περίπτωση, κάνει απλώς λάθος. Το λάθος που κάνουμε τόσο συχνά στη φιλοσοφία, σύμφωνα με τον Βιτγκενστάιν, είναι ότι νομίζουμε ότι κάνουμε ένα πράγμα ενώ στην πραγματικότητα κάνουμε ένα άλλο.

Αλλά αν απορρίψουμε την παρατήρηση για τα ποτάμια ως μια αφελή γκάφα, δεν μαθαίνουμε τίποτα από αυτήν. “Κατά μια έννοια δεν μπορεί κανείς να προσέχει πάρα πολύ στο χειρισμό των φιλοσοφικών λαθών, περιέχουν τόση πολλή αλήθεια“, προειδοποιεί ο Βιτγκενστάιν. Ο Ηράκλειτος και ο Παρμενίδης μπορεί να μην κάνουν κάτι διαφορετικό ως αποτέλεσμα των μεταφυσικών διαφορών τους, αλλά αυτές οι διαφορές φανερώνουν βαθιά διαφορετική στάση απέναντι σε οτιδήποτε κάνουν. Αυτή η στάση μπορεί να είναι βαθιά ή ρηχή, τολμηρή ή τρομακτική, γεμάτη ευγνωμοσύνη ή δυσνόητη, αλλά δεν είναι αληθινή ή ψευδής. Ομοίως, οι κανόνες ενός παιχνιδιού δεν είναι σωστοί ή λανθασμένοι – είναι το μέτρο με το οποίο προσδιορίζουμε εάν οι κινήσεις μέσα στο παιχνίδι είναι σωστές ή λάθος – αλλά λένε πολλά για σας ποια παιχνίδια πιστεύετε ότι αξίζει να παίξετε και πώς σχετίζεστε με τους κανόνες κατά τη διάρκεια των παιχνιδιών.

Τι ωθεί, λοιπόν, εμάς – και τον Ηράκλειτο – να θεωρήσουμε αυτή την έκφραση μιας στάσης ως μεταφυσικό γεγονός; Θυμηθείτε ότι ο Ηράκλειτος θέλει να μεταρρυθμίσει τα γλωσσικά μας παιχνίδια γιατί πιστεύει ότι παρερμηνεύουν τον τρόπο που είναι πραγματικά τα πράγματα. Σκεφτείτε, όμως, τι πρέπει να κάνετε για να αξιολογήσετε εάν τα γλωσσικά μας παιχνίδια είναι περισσότερο ή λιγότερο επαρκή σε κάποια τελική πραγματικότητα. Θα χρειαστεί να συγκρίνετε δύο πράγματα: το γλωσσικό μας παιχνίδι και την πραγματικότητα που προορίζεται να αντιπροσωπεύσει. Με άλλα λόγια, θα πρέπει να συγκρίνετε την πραγματικότητα όπως την αντιπροσωπεύουμε στον εαυτό μας με την πραγματικότητα χωρίς κάθε αναπαράσταση. Αλλά αυτό δεν έχει νόημα: πώς μπορείτε να αναπαραστήσετε στον εαυτό σας πώς φαίνονται τα πράγματα απαλλαγμένα από κάθε αναπαράσταση;

Το γεγονός ότι μπορεί ακόμη και να μπούμε στον πειρασμό να υποθέσουμε ότι μπορούμε να το κάνουμε αυτό δείχνει μια βαθιά ανθρώπινη λαχτάρα να βγούμε έξω από το δέρμα μας. Μπορούμε να νιώθουμε παγιδευμένοι από τη σωματική, χρονικά δεσμευμένη ύπαρξή μας. Υπάρχει ένα είδος θρησκευτικής παρόρμησης που επιδιώκει την απελευθέρωση από αυτά τα όρια: επιδιώκει να ξεπεράσει τον πεπερασμένο εαυτό μας και να έρθει σε επαφή με το άπειρο. Η θρησκευτική παρόρμηση του Βιτγκενστάιν μας ωθεί προς την αντίθετη κατεύθυνση: δεν προσπαθεί να ικανοποιήσει τη φιλοδοξία μας για υπέρβαση, αλλά να μας απογαλακτίσει εντελώς από αυτή τη φιλοδοξία. Η απελευθέρωση που προσφέρει δεν είναι απελευθέρωση από τον περιορισμένο εαυτό μας, αλλά για τον περιορισμένο εαυτό μας.

Η παρατήρηση του Βιτγκενστάιν για τον Ηράκλειτο προέρχεται από ένα δακτυλογραφημένο κείμενο από τις αρχές της δεκαετίας του 1930, όταν ο Βιτγκενστάιν μόλις άρχιζε να επεξεργάζεται την ώριμη φιλοσοφία που θα δημοσιευόταν μεταθανάτια ως Φιλοσοφικές Έρευνες (1953). Μέρος αυτού που κάνει αυτό το τελευταίο έργο ξεχωριστό είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Βιτγκενστάιν, που βλέπει κάθε πρόβλημα από θρησκευτική σκοπιά, συνδυάζεται με την πρακτική σκέψη του μηχανολόγου. Οι μεταφυσικές εικασίες, για τον Βιτγκενστάιν, μοιάζουν με γρανάζια που έχουν ξεφύγει από τον μηχανισμό της γλώσσας και περιστρέφονται ανεξέλεγκτα. Ο μηχανολόγος Βιτγκενστάιν θέλει να λειτουργήσει ομαλά ο μηχανισμός. Και εδώ ακριβώς βρίσκεται η πνευματική ενόραση: ο στόχος μας, σωστά κατανοητός, δεν είναι η υπέρβαση αλλά μια πλήρως επενδυμένη εμμονή. Από αυτή την άποψη, προσφέρει μια ιδιόμορφη τεχνική προσέγγιση σε μια φιλοδοξία που βρίσκει έκφραση στους μυστικιστές από τον Μάιστερ Έκαρτ μέχρι τους πατριάρχες του Ζεν: να μην ανέλθεις σε μια κατάσταση τελειότητας αλλά να αναγνωρίσεις ότι εκεί που είσαι ήδη αυτή τη στιγμή, είναι το παν, η τελειότητα που χρειάζεσαι.