Ποιοι είναι οι υπερλογικοί που βρίσκονται ανάμεσά μας

* Το άρθρο του ψυχιάτρου και φιλοσόφου Neel Burton δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Η “υπερλογικότητα” δεν είναι κοινός ή αποδεκτός όρος. Ούτε όμως τον επινόησα. Συνάντησα για πρώτη φορά την έννοια κατά την εκπαίδευση στην ψυχιατρική, στο The Politics of Experience and the Bird of Paradise (1967) του Ρόναλντ Ντέιβιντ Λέινγκ. Σε αυτό το βιβλίο, ο Σκωτσέζος ψυχίατρος παρουσίασε την “τρέλα” ως ένα ταξίδι ανακάλυψης που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια ελεύθερη κατάσταση ανώτερης συνείδησης ή υπερλογικότητας. Για τον Λέινγκ, η κάθοδος στην τρέλα θα μπορούσε να οδηγήσει σε ξεκαθάρισμα, σε αφύπνιση, σε “πρόοδο” και όχι σε “κατάρρευση”.

Λίγους μήνες αργότερα, διάβασα την αυτοβιογραφία του Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ, Memories, Dreams, Reflections (1962), η οποία παρείχε μια έντονη περίπτωση. Το 1913, τις παραμονές του Μεγάλου Πολέμου, ο Γιουνγκ διέκοψε τη στενή του φιλία με τον Σίγκμουντ Φρόιντ και πέρασε τα επόμενα χρόνια σε μια ταραγμένη ψυχική κατάσταση που τον οδήγησε σε “αναμέτρηση με το ασυνείδητο“.

Καθώς η Ευρώπη καταστρεφόταν, ο Γιουνγκ απέκτησε από πρώτο χέρι εμπειρία ψυχωτικής ύλης στην οποία βρήκε “τη μήτρα μιας μυθοποιητικής φαντασίας που έχει εξαφανιστεί από την λογική εποχή μας“. Όπως ο Γκιλγκαμές, ο Οδυσσέας, ο Ηρακλής, ο Ορφέας και ο Αινείας πριν από αυτόν, ο Γιουνγκ ταξίδεψε βαθιά σε έναν κάτω κόσμο όπου συνομίλησε με τη Σαλώμη, μια ελκυστική νεαρή γυναίκα, και με τον Φιλήμονα, έναν γέρο με λευκή γενειάδα, φτερά αλκυόνας και κέρατα ταύρου. Αν και η Σαλώμη και ο Φιλήμων ήταν προϊόντα του ασυνείδητου του Γιουνγκ, είχαν τη δική τους ζωή και είπαν πράγματα που δεν είχε σκεφτεί προηγουμένως. Στον Φιλήμονα, ο Γιουνγκ είχε επιτέλους βρει την πατρική φιγούρα που τόσο ο Φρόυντ όσο και ο δικός του πατέρας δεν είχαν καταφέρει να είναι. Περισσότερο από αυτό, ο Φιλήμων ήταν γκουρού και προεικόνιζε αυτό που ο ίδιος ο Γιουνγκ θα γινόταν αργότερα: ο σοφός γέρος της Ζυρίχης. Καθώς ο πόλεμος έληγε, ο Γιουνγκ ξαναβγήκε τα λογικά του και θεώρησε ότι είχε βρει στην τρέλα του “την πρώτη ύλη για το έργο της ζωής του”.

Η κατά Λέινγκ έννοια της υπερλογικότητας, αν και σύγχρονη, έχει αρχαίες ρίζες. Κάποτε, όταν του ζητήθηκε να ονομάσει το πιο όμορφο από όλα τα πράγματα, ο Διογένης ο Κυνικός (412-323 π.Χ.) απάντησε παρρησία, που στα αρχαία ελληνικά σημαίνει κάτι σαν “ανεμπόδιστη σκέψη”, “ελεύθερη ομιλία” ή “πλήρης έκφραση”. Ο Διογένης συνήθιζε να κάνει βόλτες στην Αθήνα το μεσημέρι κραδαίνοντας ένα αναμμένο φανάρι. Κάθε φορά που οι περίεργοι σταματούσαν να ρωτήσουν τι έκανε, απαντούσε: “Απλώς ψάχνω έναν άνθρωπο” – υπονοώντας έτσι ότι οι κάτοικοι της Αθήνας δεν ανταποκρίνονταν, ή είχαν μεγάλη επίγνωση, για τις ανθρώπινες δυνατότητές τους.

Αφού εξορίστηκε από την πατρίδα του τη Σινώπη επειδή είχε παραποιήσει τα νομίσματά της, ο Διογένης μετανάστευσε στην Αθήνα, ακολούθησε τη ζωή ζητιάνου και έκανε αποστολή του να αμαυρώσει –μεταφορικά αυτή τη φορά – τη νομισματοκοπία της συνήθειας και της σύμβασης που ήταν, όπως υποστήριξε, το ψεύτικο νόμισμα της ηθικής. Περιφρόνησε την ανάγκη για συμβατικό καταφύγιο ή οποιεσδήποτε άλλες τέτοιες “λεπτεπίλεπτες” ενέργειες, και επέλεξε να ζήσει σε ένα πιθάρι και να επιβιώσει με μια δίαιτα με κρεμμύδια. Ο Διογένης απέδειξε προς ικανοποίηση αργότερα των Στωικών, ότι η ευτυχία δεν έχει καμία σχέση με τις υλικές συνθήκες ενός ατόμου, και υποστήριξε ότι τα ανθρώπινα όντα είχαν πολλά να μάθουν από τη μελέτη της απλότητας και της ειλικρίνειας των σκύλων, οι οποίοι, σε αντίθεση με τους ανθρώπους, δεν είχαν περιπλέξει κάθε απλό δώρο των θεών.

Ο όρος “κυνικός” είναι ελληνικός και είναι το επίθετο του κύων ή “σκύλος”. Κάποτε, όταν τον προκάλεσαν για αυνανισμό στην αγορά, ο Διογένης μετάνιωσε που δεν ήταν τόσο εύκολο να ανακουφιστεί η πείνα με το τρίψιμο του άδειου στομαχιού. Όταν ρωτήθηκε, σε άλλη περίπτωση, από πού κατάγεται, απάντησε: “Είμαι πολίτης του κόσμου“, ριζοσπαστικός ισχυρισμός εκείνη την εποχή και η πρώτη καταγεγραμμένη χρήση του όρου “κοσμοπολίτης”. Καθώς πλησίαζε στον θάνατο, ο Διογένης ζήτησε να πετάξουν τα λείψανά του έξω από τα τείχη της πόλης για να έχουν ένα πλουσιοπάροχο γεύμα τα άγρια ζώα. Μετά τον θάνατό του στην πόλη της Κορίνθου, οι Κορίνθιοι ύψωσαν προς τιμήν του μία στήλη με έναν σκύλο από παριανό μάρμαρο.

Ο Γιουνγκ και ο Διογένης θεωρήθηκαν τρελοί για τα δεδομένα της εποχής τους. Αλλά και οι δύο άντρες είχαν ένα βάθος και μια οξύτητα όρασης που έλειπαν από τους σύγχρονούς τους και που τους επέτρεπαν να δουν μέσα από το προσωπείο της “λογικότητας” τους. Τόσο η ψύχωση όσο και η υπερλογικότητα μας τοποθετούν έξω από την κοινωνία, κάνοντάς μας να φαινόμαστε “τρελοί” στο κυριάρχο ρεύμα. Και οι δύο καταστάσεις προσελκύουν ένα μεθυστικό μείγμα φόβου και έντονου ενδιαφέροντος. Όμως, ενώ η ψυχική διαταραχή είναι οδυνηρή και αναπηρική, η υπερλογικότητα είναι απελευθερωτική και ενδυναμωτική.

Αφότου διάβασα το The Politics of Experience, η έννοια της υπερλογικότητας κόλλησε στο μυαλό μου, κυρίως ως κάτι που θα μπορούσα να λαχταρώ για τον εαυτό μου. Αλλά αν υπάρχει κάτι τέτοιο όπως η υπερλογικότητα, το συμπέρασμα είναι ότι η απλή λογική δεν είναι αυτό που λέγεται ότι πρέπει να είναι, μια κατάσταση λήθαργου και νωθρότητας με λιγότερες ζωτικές δυνατότητες ακόμα και από την τρέλα. Αυτό νομίζω ότι είναι πιο εμφανές στις συχνά αμελητέες – αν όχι ειλικρινά ακατάλληλες – απαντήσεις των ανθρώπων, τόσο λεκτικές όσο και συμπεριφορικές, στον κόσμο γύρω τους. Όπως το θέτει ο Λέινγκ:

“Η κατάσταση της αποξένωσης, του να κοιμάται κανείς, του να είναι ασυνείδητος, να είναι έξω από το μυαλό του, είναι η κατάσταση του κανονικού ανθρώπου.

Η κοινωνία εκτιμά πολύ τον κανονικό της άνθρωπο. Εκπαιδεύει τα παιδιά να χάνουν τον εαυτό τους και να γίνονται παράλογα, και έτσι να είναι φυσιολογικά.

Οι κανονικοί άνθρωποι έχουν σκοτώσει ίσως 100.000.000 ομοίους τους κανονικούς ανθρώπους τα τελευταία 50 χρόνια“.

Πολλοί “φυσιολογικοί” άνθρωποι υποφέρουν από το να μην είναι υπερλογικοί: έχουν περιορισμένη κοσμοθεωρία, συγκεχυμένες προτεραιότητες και καταστρέφονται από το άγχος, την νευρικότητα και την αυταπάτη. Ως αποτέλεσμα, μερικές φορές κάνουν επικίνδυνα πράγματα και γίνονται φανατικοί ή φασίστες ή αλλιώς καταστροφικοί (ή όχι εποικοδομητικοί) άνθρωποι. Αντίθετα, τα υπερλογικά άτομα είναι ήρεμα, συγκρατημένα και εποικοδομητικά. Δεν είναι μόνο ότι οι “λογικοί” είναι παράλογοι, αλλά ότι δεν έχουν εύρος και εμβέλεια, σαν να έχουν μεγαλώσει ως αιχμάλωτοι της αυθαίρετης ζωής τους, εγκλωβισμένοι στη δική τους σκοτεινή και στενή υποκειμενικότητα. Ανίκανοι να απομακρυνθούν από τον εαυτό τους, σχεδόν δεν κοιτάζουν γύρω τους, βλέπουν ελάχιστα την ομορφιά και την πιθανότητα, σπάνια συλλογίζονται τη μεγαλύτερη εικόνα – και όλα, τελικά, από φόβο μήπως χάσουν τον εαυτό τους, μην καταρρεύσουν, τρελαθούν, χρησιμοποιώντας μια μορφή ακραίας υποκειμενικότητας για να αμυνθούν ενάντια στον άλλον, καθώς η ζωή – μυστηριώδης, μαγική ζωή – γλιστράει μέσα από τα χέρια τους.

Θα μπορούσαμε όλοι να τρελαθούμε, με έναν τρόπο που ήδη είμαστε. Αλλά τι θα γινόταν αν υπήρχε ένας άλλος δρόμος προς την υπερλογικότητα, που, σε σύγκριση με την τρέλα, ήταν λιγότερο τρομακτικός, λιγότερο επικίνδυνος και λιγότερο επιβλαβής; Τι θα γινόταν αν, εκτός από μια κερκόπορτα, υπήρχε και ένας βασιλικός δρόμος διάσπαρτος με πέταλα με ευχάριστο άρωμα; Άλλωστε ο Διογένης δεν τρελάθηκε ακριβώς. Ούτε άλλοι υπερλογικοί άνθρωποι όπως ο Σωκράτης και ο Κομφούκιος, αν και ο Βούδας υπέφερε, στην αρχή, με αυτό που σήμερα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως κατάθλιψη.

Εκτός από τον Γιουνγκ, υπάρχουν σύγχρονα παραδείγματα υπερλογικότητας; Όσοι δραπέτευσαν από τη σπηλιά των σκιών του Πλάτωνα ήταν απρόθυμοι να συρθούν πίσω και να εμπλακούν στις υποθέσεις των ανθρώπων, και οι περισσότεροι υπερλογικοί άνθρωποι, αντί να φλερτάρουν με τα φώτα της δημοσιότητας, ίσως προτιμούν να κρυφτούν. Λίγοι όμως ξεχωρίζουν για τη διαφορά που ένιωθαν υποχρεωμένοι να κάνουν, άνθρωποι όπως ο Νέλσον Μαντέλα και η Τεμπλ Γκράντιν. Και οι υπερλογικοί είναι ακόμα ανάμεσά μας: από τον Δαλάι Λάμα μέχρι την Τζέιν Γκούνταλ, υπάρχουν πολλοί υποψήφιοι. Ενώ μπορεί να φαίνεται ότι ζουν σε έναν δικό τους κόσμο, αυτό συμβαίνει μόνο επειδή έχουν εμβαθύνει περισσότερο στον τρόπο που είναι τα πράγματα, από εκείνους τους “λογικούς” ανθρώπους γύρω τους.