Τα συνθήματα του Ανδρέα Παπανδρέου

Λαοφιλής, λαοπλάνος, ρήτορας. Ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν πολλά περισσότερα από ένας πρωθυπουργός της μεταπολίτευσης. Το όνομα του συνδέθηκε με το τρίπτυχο “Εθνική Ανεξαρτησία – Λαϊκή Κυριαρχία – Κοινωνική Απελευθέρωση” ενώ είναι ο πολιτικός που επέβαλλε σχεδόν το δίπολο δεξιά – αντιδεξιά στη χώρα μας αλλά και την προσωπολατρία.

Οι αντίπαλοι του Ανδρέα αναγνώρισαν τις προσπάθειές του να αποκαταστήσει μεγάλα τμήματα της κοινωνίας που είχαν υποστεί διώξεις και ταπεινώσεις από το μετεμφυλιακό κράτος και να χτίσει κράτος πρόνοιας, αλλά επέκριναν την μεγάλη αύξηση των δημοσίων δαπανών και του δημοσίου χρέους στην οικονομική του διαχείριση, τους χειρισμούς του στη δημόσια διοίκηση και την εξωτερική του πολιτική, την οποία θεωρούσαν μαξιμαλιστική και επικίνδυνη στις μεθόδους και τους στόχους της.

Από τον χώρο της Αριστεράς υπήρξαν επικρίσεις για την αθέτηση προεκλογικών υποσχέσεων καθώς και για το καθεστώς προσωπολατρίας με το οποίο τον περιέβαλλαν τα πλήθη των πολιτικών οπαδών του. Η προσωπολατρία που αναπτύχθηκε για τον Ανδρέα Παπανδρέου, είναι φαινόμενο μοναδικό για τη χώρα.

“Ο κ. Παπανδρέου πιστεύει ότι ο προοδευτισμός είναι ανευθυνότητα. Συρράφει ωραίες λέξεις, ηχηρές φράσεις, χτίζοντας ιδεολογίες με νεφελώματα”, έλεγε ο Παναγούλης για τον Παπανδρέου, επτά χρόνια πριν εκείνος ανέβει στην εξουσία και λίγους μήνες μετά τη διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη και την ιστορική ίδρυση του ΠΑΣΟΚ.

Στις 11 Δεκεμβρίου 1974 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής έλεγε στη Βουλή “H Eλλάς ανήκει εις τον δυτικόν κόσμο”. Ο Παπανδρέου απαντούσε “Προτιμούμε να ανήκουμε εις τους Έλληνας”, μια φράση που λίγο πολύ έμελλε να γίνει ένα από τα πρώτα και κυρίαρχα συνθήματα της πολιτικής Παπανδρέου.

Η μεθόδευση των συνθημάτων

Όπως είχε αποκαλύψει πολλές φορές ο Γ. Παναγιωτακόπουλος, ο “συγκεντρωσιάρχης” του Ανδρέα Παπανδρέου, υπήρχαν συνθήματα που ακούγονταν μεθοδευμένα και στηρίζονταν επάνω στην ομιλία του τότε προέδρου του ΠΑΣΟΚ. Την αρχή έκανε ένα κομμάτι της νεολαίας του Κινήματος που παρέσερνε και το υπόλοιπο πλήθος, προωθώντας τα έτσι στον κόσμο.  

Μέσα από τις υποσχέσεις και τις κλιμακούμενες συγκεντρώσεις, από το 13,58% των ψήφων το Νοέμβριο του 1974, το ποσοστό του ΠΑΣΟΚ εκτινάχθηκε σταδιακά στο 48,1% τον Οκτώβριο του 1981.

Κύριοι αντίπαλοι ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής από δεξιά και ο Χαρίλαος Φλωράκης από αριστερά. Κανείς από τους δύο όμως δεν μπορούσε να σταματήσει το ρεύμα του Παπανδρέου και να τον νικήσει στη μάχη του “μπαλκονιού”.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου επέκρινε την εξωτερική πολιτική της Νέας Δημοκρατίας σε σχέση με τις τουρκικές διεκδικήσεις, κατήγγειλε συνεχώς τη δεξιά παράταξη για την απώλεια της Κύπρου χαρακτηρίζοντας τη ΝΔ ως “αδέξια δεξιά”, ζητούσε “Ελληνοποίηση του Υπουργείου Εξωτερικών” και παράλληλα οι δικές του θέσεις στα εθνικά θέματα βρήκαν μεγάλη απήχηση σε μεγάλες και ετερόκλητες μάζες ψηφοφόρων.

Από την άλλη επέκρινε το ΚΚΕ για “δειλή στάση” σε απεργίες και κινητοποιήσεις της περιόδου 1975-1977 κατά τις οποίες οι συνδικαλιστές του ΠΑΣΟΚ και το ίδιο το κόμμα διατύπωναν πιο “επιθετικές” απόψεις από τις αντίστοιχες του ΚΚΕ. Επί της ουσίας ο Παπανδρέου εγγυήθηκε “αμνηστία” στους ΕΑΜογενείς πολίτες, κάτι που τελικά και έγινε μετά το 1981, με μέτρα όπως την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης των ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και τη διάλυση της Χωροφυλακής.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε καταγγείλει την ομάδα των χουντικών αξιωματικών για “βιασμό της δημοκρατίας, βαρβαρότητα και εγκληματική ηλιθιότητα” σχετικά με την απώλεια της Κύπρου, αλλά πίστευε πως, απαλλαγμένο από τους χουντικούς, το σώμα των αξιωματικών ήταν “η αιχμή του οράματος της εθνικής αναγέννησης”. Έτσι, ένας δυσανάλογα μεγάλος αριθμός πολιτευτών του ΠΑΣΟΚ επί Ανδρέα Παπανδρέου ήταν απόστρατοι αξιωματικοί, και μετά το 1981 μερικοί ανέλαβαν και Υπουργοί.

Έχοντας μαζί του την πλειοψηφία των σωμάτων ασφαλείας και το μεγαλύτερο μέρος των ψηφοφόρων, και με μεγάλο του όπλο τα “συνθήματα” και τον πύρινο λόγο, ο Ανδρέας Παπανδρέου κατάφερε να κυβερνήσει τη δεκαετία του ’80 και να βάλει τη σφραγίδα του στην ελληνική μεταπολίτευση, με όλα τα θετικά και τα αρνητικά της. Πάμε παρακάτω να δούμε τις σημαντικότερες και πιο χαρακτηριστικές ατάκες της συνθηματολογίας Παπανδρέου με τις οποίες κατάφερε να κερδίσει μεγάλες πολιτικές αναμετρήσεις της εποχής.

Η αλλαγή έρχεται

1981. Η προεκλογική εκστρατεία του Α. Παπανδρέου στηρίχτηκε σε συνθήματα όπως “Εδώ και τώρα αλλαγή” και “Η Ελλάδα στους Έλληνες”.

Ο ίδιος καλλιέργησε το προφίλ του πολιτικού που βρισκόταν σε άμεση επαφή και επικοινωνία με τα λαϊκά στρώματα ενώ συνήθως προσφωνούνταν, από φίλους και αντίπαλους, με το μικρό του όνομα, “Ανδρέας”.

Το σύνθημα της “αλλαγής” και το τρίπτυχο “Εθνική Ανεξαρτησία, Λαϊκή Κυριαρχία και Κοινωνική Απελευθέρωση” συσπείρωσε γύρω από τον Ανδρέα Παπανδρέου και το κίνημά του ένα ετερόκλητο φάσμα πολιτικών και ψηφοφόρων.

Για πολλούς η καμπάνια του 1981 αποτέλεσε και έμπνευση για τον ΣΥΡΙΖΑ του Αλέξη Τσίπρα με συνθήματα όπως “ελπίδα” αντί για αλλαγή αλλά και συμμαχία με ένα δεξιό κόμμα στα πλαίσια της εθνικής απεμπλοκής από τη μνημονιακή επικυριαρχία.

Τα κεντρικά συνθήματα της περιόδου

ΠΑΣΟΚ για περήφανα γηρατειά 1981

Περήφανα γηρατειά: Όρος που εισήγαγε το ΠΑΣΟΚ στο πολιτικό λεξιλόγιο στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Ο Ανδρέας Παπανδρέου αναφερόταν συχνά στους λόγους του στα “περήφανα γηρατειά” τόσο πριν από τις εκλογές του 1981 όσο και μετά, κυρίως όταν ήθελε να τονίσει τα μέτρα που είχε πάρει η κυβέρνησή του για τους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας που δεν ήταν και λίγα.

Λαός, ΠΑΣΟΚ, εξουσία 1981

Τις εκλογές της 18ης Οκτωβρίου 1981, που διεξήχθησαν από την κυβέρνηση του Γ. Ράλλη, τις κέρδισε ο Ανδρέας Παπανδρέου, με ευρεία κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Στη Βουλή τότε μπήκαν μόνο τρία κόμματα που έλαβαν:

Το ΠΑΣΟΚ με 48,07% κατέλαβε 172 έδρες, η ΝΔ με 35,87% των ψήφων κατέλαβε 115 έδρες και το ΚΚΕ με 10,93% 13 έδρες. Τα υπόλοιπα κόμματα που συμμετείχαν δεν κατάφεραν να εκλέξουν κανένα βουλευτή, ενώ ο “πατέρας” του σημερινού ΣΥΡΙΖΑ, το ΚΚΕ Εσωτερικού με τον Λεωνίδα Κύρκο, έλαβε 1,37% και δεν κατόρθωσε να μπει στη Βουλή.

Για έναν ανεξάρτητο, πολιτικοποιημένο, ακηδεμόνευτο, ακομμάτιστο συνδικαλισμό 1981

“Ο συνδικαλισμός, είναι ένα βάθρο της Δημοκρατίας. Θα προχωρήσουμε αποφασιστικά, να θεμελιώσουμε έναν ανεξάρτητο, πολιτικοποιημένο, ακηδεμόνευτο, ακομμάτιστο συνδικαλισμό”, δεσμευόταν τότε ο Ανδρέας.

Η ΕΟΚ είναι εδώ

Κεντρικά συνθήματα του Παπανδρέου ήταν επίσης τα “έξω από το ΝΑΤΟ”, |έξω από την ΕΟΚ”. Ένα ακόμα σύνθημα εναντίον της Ε.Ο.Κ. που είχε χρησιμοποιήσει ήταν το ” Ε.Ο.Κ., ο λάκκος των λεόντων”.

Κατά την περίοδο διακυβέρνησής του η Ελλάδα τελικά δεν αποχώρησε από την Ε.Ο.Κ. και από το ΝΑΤΟ λόγω των κονδυλίων που εξασφάλιζε με αξιοπρόσεκτη διαπραγματευτική ικανότητα ο Ανδρέας Παπανδρέου,ενώ η σύμβαση με την αμερικανική κυβέρνηση για τις αμερικανικές βάσεις ανανεώθηκε το 1983 προβλέποντας ότι, εντός δεκαοχτώ μηνών μετά το τέλος του 1988, και οι δύο κυβερνήσεις θα είχαν δικαίωμα να κλείσουν τις βάσεις. Αυτό τελικά έγινε την περίοδο 1990-92 επί κυβέρνησης Μητσοτάκη.

Λένε πως όταν ερωτήθηκε ανεπισήμως γιατί δεν βγήκε τελικά από την ΕΟΚ, ο Ανδρέας Παπανδρέου παραδέχθηκε στους στενούς του συνεργάτες πως το κόστος της εξόδου θα ήταν πολύ μεγαλύτερο για τη χώρα σε σχέση με το αντίστοιχο της παραμονής. Παρόλα αυτά, κάτι τέτοιο δεν είπε ποτέ ενώπιον του εκλογικού του κοινού.

“Δεν τον συμπάθησα, αλλά ποτέ δεν έφυγε από Διάσκεψη Κορυφής της ΕΟΚ, χωρίς να πάρει κάτι για τη χώρα του”, είχε πει η ίδια η Θάτσερ για τον Παπανδρέου και για τις διαπραγματεύσεις της εποχής.

Οι καλές του σχέσεις με τον Καντάφι και τον Αραφάτ αλλά και η κόντρα του με το Ισραήλ όξυναν τον αντιαμερικανισμό της εποχής που εξέφρασε το ΠΑΣΟΚ, πάντα υπό το πρίσμα της “εθνικής ανεξαρτησίας – εξουσίας” και υπό την “εξουσία του λαού”.

Πέραν από τη γραμμή “ανεξαρτησίας”, η πρώτη διακυβέρνηση ΠΑΣΟΚ χαρακτηρίστηκε από τις φράσεις: “Περήφανα γηρατειά” που χρησιμοποιείτο όλο και παραπάνω, ενώ σταδιακά μέχρι το ’85 περάσαμε από το “εδώ και τώρα αλλαγή” στο “ΠΑΣΟΚ για ακόμη καλύτερες μέρες”.

Στο πολιτικό λεξιλόγιο, καθιερώθηκε από το 1987 η φράση “μπάνια του λαού” που αποδίδεται στον Ανδρέα Παπανδρέου όταν στις επίμονες ερωτήσεις των δημοσιογράφων για το εάν θα γίνουν πρόωρες εκλογές εκείνος φέρεται να τους απάντησε: “Δεν θα χαλάσουμε τα μπάνια του λαού”.

Τσοβόλα δώστα όλα

Φράση-σήμα κατατεθέν του Παπανδρέου ήταν άλλωστε και το θρυλικό “Τσοβόλα δώστα όλα”.

Η ιστορία ενός θρυλικού συνθήματος

Η περίφημη φράση  βγήκε από τα χείλη του τότε πρωθυπουργού, σε προεκλογική συγκέντρωση του ΠΑΣΟΚ το 1989, στο Περιστέρι.

Με υπουργούς Εθνικής Οικονομίας τους Απόστολο Λάζαρη στην αρχή και τον Γεράσιμο Αρσένη στην συνέχεια, το ΠΑΣΟΚ έδωσε μεγάλες αυξήσεις στους μισθωτούς, οι οποίες όμως συρρικνώθηκαν αμέσως από τα ογκώδη μεγέθη του πληθωρισμού της εποχής, μεγέθη που ξεπερνούσαν το 20%.

Παράλληλα κρατικοποίησε όλες σχεδόν τις προβληματικές επιχειρήσεις, και προχώρησε σε εκατοντάδες χιλιάδες προσλήψεις στο δημόσιο, ενώ έδωσε επιπλέον συντάξεις σε αρκετές κατηγορίες συνταξιούχων (αγωνιστές εθνικής αντίστασης, αναπήρους κλπ).

Η τακτική αυτή των μεγάλων παροχών οδήγησε σε κραχ. Το καλοκαίρι του 1985, αμέσως μετά τις δεύτερες νικηφόρες εκλογές για το ΠΑΣΟΚ, ο τότε διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας Δημήτρης Χαλικιάς ενημέρωσε σε δραματικούς τόνους ότι το ταμείο του κράτους έχει μόνο 200.000 δολάρια και το ισοζύγιο πληρωμών κλείνει με έλλειμμα 3,5 δισ.

“Χρεοκοπούμε, Πρόεδρε” ήταν η χαρακτηριστική φράση του Δ. Χαλικιά. 

Ο Παπανδρέου άλλαξε άρδην πολιτική περνώντας από την πολιτική των παροχών και κρατικοποιήσεων της πρώτης τετραετίας, στην πολιτική της λιτότητας.

Ο λεγόμενος “Τσάρος της Οικονομίας”  Γεράσιμος Αρσένης αντικαταστάθηκε από τον Κώστα Σημίτη. Η λιτότητα Σημίτη (1985-1988) ονομάστηκε από την τότε κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ “Σταθεροποιητικό πρόγραμμα της οικονομίας”.

Έτσι, οι “ακόμα καλύτερες ημέρες” που υποσχόταν το Κίνημα προεκλογικά μετασχηματίσθηκαν σε περίοδο λιτότητας. Από την “σταθεροποιητική” πολιτική λιτότητας Σημίτη, ένα χρόνο πριν τις εκλογές του 1989 ο Ανδρέας Παπανδρέου άλλαξε και πάλι τακτική στον τομέα της οικονομίας.

Στην θέση του κ. Σημίτη τοποθετήθηκε ο Δημήτρης Τσοβόλας, και ξεκίνησε νέα προεκλογική περίοδο “παροχών”, με αποκορύφωμα την ιστορική φράση, στην προεκλογική συγκέντρωση στο Περιστέρι, “Τσοβόλα δώστα όλα”.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολιτικής που ακολουθήθηκε, αποτελεί το γεγονός ότι μόνο τον τελευταίο μήνα της προεκλογικής περιόδου του 1989, η κυβέρνηση προχώρησε στον διορισμό 180.000 ατόμων στο δημόσιο, λαμβάνοντας παράλληλα πλήθος δανείων από χρηματοπιστωτικά ιδρύματα του εξωτερικού.

Το 1988, η φράση που έμεινε στην ιστορία ήταν το “Mea culpa”

Εδώ δεν έχουμε σύνθημα αλλά μια φράση που έγραψε τη δική της ιστορία. Ήταν η εποχή της προσπάθειας μιας ελληνοτουρικής προσέγγισης ανάμεσα στον Ανδρέα Παπανδρέου με τον τότε Τούρκο πρόεδρο Τουργκούτ Οζάλ.

Ένα χρόνο πριν την οικονομική κρίση, την κλιμάκωση της οποίας περιγράψαμε παραπάνω και λίγο μετά την περίφημη συνάντηση στο Νταβός στο κοινό ανακοινωθέν οι δυο τους μιλούσαν για τις προσπάθειες ειρηνικών σχέσεων των δύο χωρών, με τον Ανδρέα Παπανδρέου να δηλώνει ότι συμφώνησαν να μπει στο “ράφι” το Κυπριακό.

Η φράση “Mea culpa” ειπώθηκε στη Βουλή τον Ιούνιο του 1988 σε μια θυελλώδη συνεδρίαση.

Τότε, βουλευτής της Ν.Δ. τού είπε “εσείς το είπατε αυτό” (για το “ράφι”).

Ανδρέας: “Όχι με τη δική σας έννοια”.

Μητσοτάκης: “Εσείς το είπατε αυτό”.

Ανδρέας: “Mea culpa”, σας ευχαριστεί;

Μητσοτάκης: “Mea culpa”, εντάξει, αλλά εσείς το είπατε.

Ανδρέας: “Εγώ, όταν βάζω τα βιβλία στο ράφι, κ. Μητσοτάκη, τα ξαναβγάζω. Εσείς τα αφήνετε”.

“Το όνομα μας, η ψυχή μας”

Στις 18-9-1993, σε μια τεράστια προεκλογική συγκέντρωση στην Παραλία Θεσσαλονίκης, ο Ανδρέας Παπανδρέου πήρε θέση για το ζήτημα του ονόματος της ΠΓΔΜ: “Το Όνομά μας είναι η ψυχή μας”. Ένα σύνθημα για το οποίο πρέπει να γίνει ιδιαίτερη μνεία.

Στις 7-10-1993, στην τελευταία μεγάλη συγκέντρωση εκείνης της προεκλογικής περιόδου, στην Αθήνα αυτή τη φορά, ο Ανδρέας Παπανδρέου καθορίζει δημόσια την εθνική κόκκινη γραμμή:

“Δεν αναγνωρίζουμε κανένα κράτος με το όνομα “Μακεδονία” ή παράγωγά του, στα βόρεια σύνορά μας”, ανέφερε μπροστά από ένα κοινό που του έδινε και πάλι “ψήφο εμπιστοσύνης”.

Μετά από λίγες ημέρες, στις Εκλογές της 10ης Οκτωβρίου 1993, εκλέχθηκε πρωθυπουργός.

Στις 16-2-1994, αποφάσισε να κηρύξει εμπάργκο στη ΠΓΔΜ, κλείνοντας τα Ελληνικά Σύνορα για μεταφορά προϊόντων και πετρελαίου. Το εμπάργκο του Ανδρέα Παπανδρέου ανάγκασε την τότε κυβέρνηση της ΠΓΔΜ να αλλάξει σημαία και να εγκαταλείψει τον Ήλιο της Μακεδονίας, να αποκηρύξει αλυτρωτικά άρθρα του Συντάγματος και να αναγνωρίσει την εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδος μπαίνοντας σε διαπραγματεύσεις υπό τη μεσολάβηση του ΟΗΕ

Υπό αυτό το πνεύμα υπογράφηκε στις 13-9-1995 η λεγόμενη “Ενδιάμεση Συμφωνία”, μέχρι να επέλθει η “Τελική” με τη νέα ονομασία της χώρας, βάσει της Ευρωπαϊκής Συνόδου Κορυφής της Λισσαβόνας (26-6-1992). Από τον θάνατο του Παπανδρέου και μετά η ΠΓΔΜ έχει κερδίσει 120 διμερείς αναγνωρίσεις υπό το όνομα “Μακεδονία”, ενώ το επίσημο όνομα που έχει λάβει είναι το πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας.

Μπόνους. Ο διορατικός λόγος του Παπανδρέου

28 Ιουλίου 1992: η Βουλή των Ελλήνων κυρώνει τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, που γέννησε το κοινό νόμισμα, πριν καν περάσουν δύο χρόνια από την επανένωση της Γερμανίας, τον Οκτώβριο του 1990. Ο Α. Παπανδρέου σαν αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης  ψηφίζει την κύρωση της Συνθήκης του Μάαστριχτ. Το παρακάτω απόσπασμα από την ομιλία του, ήταν για πολλούς μια “προφητική” εκτίμηση των όσων έγιναν μετά από μερικά χρόνια:

“Πορευόμαστε προς μια ευρωπαϊκή Γερμανία, ή προς μια Γερμανική Ευρώπη;

 Ήδη προβλέπονται, έστω και αν δεν ομολογούνται, δύο ταχύτητες στην Ενωμένη Ευρώπη, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη μας το τεράστιο κοινωνικό κόστος και τις εκρηκτικές κοινωνικές καταστάσεις, τις οποίες θα αντιμετωπίζουμε σε αυτήν την πορεία, τουλάχιστον για τις χώρες του Νότου.

Θα πρέπει ο Έλληνας πολίτης να ξέρει τι να περιμένει στο τέλος της πορείας, αλλά και τι θα έχει καταβάλει για να φθάσει στο τέρμα αυτής της δύσκολης και άνισης πορείας.

Σοβεί πάντα η σύγκρουση βορρά και νότου και αυτό γιατί η ενιαία αγορά στην απουσία μιας άλλης πολιτικής σύγκλισης και συνοχής πολύ υψηλότερου επιπέδου, οξύνει τις αντιθέσεις, οξύνει τις ανισότητες”.

Απαντώντας ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, είχε εκφράσει την πεποίθηση πως η Γερμανία έχει ακολουθήσει και θα ακολουθήσει τον “ευρωπαϊκό δρόμο της ισότητας”. 

Ασχέτως χειρισμών στα εξωτερικά θέματα αλλά και στον δημοσιονομικό τομέα, ο Ανδρέας Παπανδρέου, ήταν ένας διορατικός πολιτικός, κάτι που φαίνεται και μέσα από τους λόγους που εκφωνούσε στο ελληνικό κοινοβούλιο.