H Ιστορία δεν χρειάζεται “φτιασίδια” και μύθους

Με αφορμή τη συμπλήρωση 200 χρόνων απο την Ελληνική Επανάσταση, ο Γιάννης Μπίρης, γενικός χειρουργός και βραβευμένος από την Ακαδημία Αθηνών για την έρευνά του στην Ιστορία μιλάει στο News 24/7 για τους μύθους, τα πρόσωπα, τα χαρακτηριστικά της Επανάστασης και τα διδάγματα που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε σύγχρονες επαναστάσεις.

Με αφορμή την συμπλήρωση 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση άνοιξε μια συζήτηση για τους μύθους της Επανάστασης. Θεωρείτε ότι ορθώς άνοιξε αυτή η συζήτηση και ποιοι είναι αυτοί οι μύθοι;

Η σωστή γνώση της Ιστορίας, απαλλαγμένης από κάθε είδους «φτιασίδια» σκοπιμότητες, είναι υποχρέωση του κάθε ενεργού πολίτη. Μετά την Επανάσταση αναπτύχθηκαν και προβλήθηκαν στην κοινωνική μνήμη «μύθοι» που έπρεπε να εξυπηρετήσουν άλλους σκοπούς. Κυρίως λόγοι εθνικής ομοψυχίας και παντοειδούς ένταξης της Εκκλησίας στον απελευθερωτικό αγώνα, μετέδωσαν μέσω της τέχνης ανύπαρκτες σκηνές της Επανάστασης. Η φαντασία του καλλιτέχνη, αρκετά χρόνια μετά τα γεγονότα, έγινε εθνική παρακαταθήκη. Ο Νικόλαος Γύζης με τεράστιας καλλιτεχνικής έργο του 1885, περνάει στην εθνική συνείδηση τον μύθο του «κρυφού σχολειού». Το ίδιο και ο Θεόδωρος Βρυζάκης με τον πίνακά του «ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη σημαία της επανάστασης» το 1865 περνάει στη εθνική συνείδηση την 25η Μαρτίου ως κορυφαία και εναρκτήρια σκηνή της επανάστασης μια σκηνή που υπήρξε μόνο στην φαντασία του Γάλλου φιλέλληνα Φρανσουά Πουκεβίλ.

Σύμφωνα με τις σύγχρονες, τεκμηριωμένες ακαδημαϊκές απόψεις ο μύθος του «κρυφού σχολειού» στερείται ιστορικής βάσης. Άλλωστε είναι γνωστό ότι πολλοί Έλληνες των παροικιών χρηματοδοτούσαν την ίδρυση και τη συντήρηση ονομαστών σχολείων στους τόπους της καταγωγής τους, χωρίς προβλήματα από την οθωμανική διοίκηση. Επίσης στην Αγία Λαύρα στις 10 (η΄13 Μαρτίου) έγινε μια σημαντική σύσκεψη προεστών, χωρίς όμως ασφαλή αποτελέσματα. Στα απομνημονεύματα του Παλαιών Πατρών Γερμανού, δεν υπάρχει κάποια αναφορά για αποφάσεις ενώ για την έναρξη της Επανάστασης την 25η Μαρτίου του 1821 επίσης δεν υπάρχει κάποια αναφορά, αφού ο Γερμανός τότε βρισκόταν στα Νεζερά και κατόπιν στην πολιορκία της Πάτρας. Τα Καλάβρυτα και η Αγία Λαύρα πρωτοαναφέρονται από τον Αμερικανό, αρχίατρο του ελληνικού στόλου Σάμιουελ Χάου το 1828. Η 25η Μαρτίου καθιερώθηκε πολύ αργότερα, από τον Όθωνα με βασιλικό διάταγμα, στις 15 Μαρτίου 1838.

Πολλά έχουν ακουστεί για τον ρόλο της Εκκλησίας στον αγώνα, ποια η γνώμη σας για αυτόν;

Θα πρέπει να διαχωρίσουμε το ρόλο της Εκκλησίας σε αυτόν του ανώτερου κλήρου και των χαμηλόβαθμων κληρικών. Αναμφισβήτητα η ηγεσία της Εκκλησίας, για πολλούς λόγους, προχώρησε σε αφορισμούς των επαναστατών. Από τους κλέφτες του 1805 μέχρι τον Υψηλάντη το 1821. Θα πρέπει όμως ταυτόχρονα να δούμε και το πλαίσιο μέσα στο οποίο, ενδεχομένως υποχρεώθηκε η ηγεσία της Εκκλησίας να εκδόσει τους αφορισμούς. Ο χαμηλόβαθμος κληρικός δεν δίστασε όμως να μπεί στον αγώνα και να πρωτοστατήσει μάλιστα σε αυτόν. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα ηγετικών μορφών κληρικών κατά την εξέλιξη της Επανάστασης. Για παράδειγμα ο επίσκοπος Μεθώνης Γρηγόριος, ο πρωτοσύγκελος Αμβρόσιος Φραντζής, φυσικά ο Γρηγόριος Δικαίος-Παπαφλέσας, ο Θεοδώρητος Βρεσθένης, ο Τσουδερός στην Κρήτη και τόσοι άλλοι…

Ποιον από τους ήρωες της Επανάστασης θεωρείτε «παραγνωρισμένο» και γιατί;

Κανείς δεν μπορεί να χαρακτηριστεί παραγνωρισμένος, αφού μπήκε στον Αγώνα. Δεν υπάρχουν παραγνωρισμένοι ήρωες. Απλά μερικοί, λόγω συγκυριών αλλά και της ιστοριογραφίας που αναπτύχθηκε αμέσως μετά την επανάσταση, με τα απομνημονεύματα των συμμετεχόντων σε αυτήν αγωνιστών, σίγουρα τονίστηκαν υπερβολικά ή ενδεχομένως και αγνοήθηκαν κάποιες δράσεις. Από τα πρωτοκλασάτα ονόματα της Επανάστασης ο Μαυροκορδάτος έχει αμφισβητηθεί ιδιαίτερα. Η κατοπινή θητεία του όμως αργότερα, ως πρωθυπουργός του Όθωνα, κάλυψε τις μηχανορραφίες του κατά την περίοδο των εμφυλίων.

Η Επανάσταση ήταν κατά τη γνώμη σας εθνικοαπελευθερωτική ή είχε και κοινωνικά χαρακτηριστικά;

Η θέληση των υποδούλων για ελευθερία είναι διαχρονική. Σαφώς και οι κοινωνικές ανισότητες τροφοδότησαν την άσβεστη επιθυμία για την απελευθέρωση. Όμως όραμα των υπόδουλων, ήταν πάντοτε η απελευθέρωση και η παλιγγενεσία. Χαρακτηριστικός είναι ο λόγος του Κολοκοτρώνη την παραμονή της μάχης στα Δερβενάκια που απευθυνόμενος στους επαναστάτες τους προσφωνεί:

«Έλληνες, σήμερα εγεννήθημεν και σήμερα θα πεθάνωμεν δια την σωτηρίαν της πατρίδος μας και δια την εδικήν μας….»

Ο διαφωτισμός προετοίμασε το έδαφος για τη Γαλλική Επανάσταση. Πόσο επηρέασε η Γαλλική Επανάσταση την Ελληνική; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν η “συνέχειά” της;

Όχι. Η Γαλλική επανάσταση είχε σαφώς κοινωνικά χαρακτηριστικά και διεκδικήσεις βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης στα όρια της γαλλικής επικράτειας. Η ελληνική επανάσταση είχε σαφώς εθνικοαπελευθερωτικά χαρακτηριστικά αφού σκοπός της ήταν η αποτίναξη της σκλαβιάς και τελικός στόχος της η δημιουργία ελεύθερου εθνικού κράτους. Του πρώτου ελληνικού κράτους στη διαδρομή των αιώνων.

Πολλοί φιλέλληνες έδωσαν τη ζωή τους για την ελληνική επανάσταση. Ποια Ελλάδα κατά τη γνώμη σας ήθελαν να αναβιώσουν, όμως;

Οι περισσότεροι φιλέλληνες έβλεπαν στα πρόσωπα των τότε κατοίκων της ελληνικής χερσονήσου τους απογόνους των λαμπρών αρχαίων Ελλήνων. Ο Γερμανός Τηρς είναι ένα παράδειγμα. Ήδη από το 1812 εργάστηκε για να βοηθήσει την ανάπτυξη της παιδείας των ακόμα υπόδουλων Ελλήνων, και στο σπίτι του στο Μόναχο είχε εγκαταστήσει ιδιαίτερη σχολή για νέους Έλληνες. Σκοπός του ήταν η αναβίωση της αρχαίας Ελλάδας. Μετά την επανάσταση, το 1831, ο Τηρς επιδόθηκε σε αρχαιολογικές μελέτες. Είκοσι χρόνια αργότερα, ζώντας το όνειρό του, συνέστησε επιτροπή για την επανόρθωση και μελέτη του Ερεχθείου που είχε καταστραφεί στις πολιορκίες της Αθήνας

Ποια προσωπικότητα της Επανάστασης σας γοητεύει περισσότερο και γιατί;

Υπάρχουν λαμπρά παραδείγματα πρωταγωνιστών στην Ελληνική Επανάσταση. Μεγάλα ονόματα, με προσφορά και δράση. Πιστεύω όμως ότι ο Εμμανουήλ Παπάς ήταν μια μοναδική περίπτωση αγωνιστή. Ανιδιοτελής, φλογισμένος για την ελευθερία έδωσε τα πάντα για την πατρίδα. Ήταν πλούσιος έμπορος και τραπεζίτης. Θα μπορούσε να έχει κάθε άνεση για την οικογένειά του. Όμως τα θυσίασε όλα και τα πρόσφερε στην Ελληνική Επανάσταση. Ακόμα και τρία από τα παιδιά του…

Κατά την επανάσταση δόθηκαν πολλές και σημαντικές μάχες. Ποια ήταν εκείνη που καθόρισε την τύχη της, αν εξαιρέσουμε το Ναβαρίνο;

Σίγουρα θα πρέπει να μνημονεύσουμε το Βαλτέτσι και τα Δερβενάκια καθώς και το κατόρθωμα του Πιπίνου και του Κανάρη με την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο.

Αυτές οι μάχες καθώς η απειλή του Κολοκοτρώνη για «φωτιά και τσεκούρι στους προσκυνημένους» μετά την απόβαση του Ιμπραήμ το 1825 ήταν τα στοιχεία που τόνωσαν και κράτησαν την Επανάσταση μέχρι την επέμβαση του διεθνούς παράγοντα στο Ναβαρίνο..

Υπάρχουν πράγματα που δεν γνωρίζουμε για τη Φιλική Εταιρεία και τη δράση της;

Η Φιλική Εταιρεία έχει αναλυθεί πολύ. Απλά ήταν ο άλλος πόλος. Αυτός που ενώ ξεκίνησε την Επανάσταση, εξαφανίστηκε από το προσκήνιο σχεδόν τον πρώτο χρόνο. Η διελκυστίνδα των μεγάλων Δυνάμεων στην ελληνική χερσόνησο δεν άφηνε χώρο για τους οραματιστές κυρίως εμπόρους και καραβοκύρηδες της Φιλικής. Η Φιλική αποτελούσε αγκάθι για όλους τους εμπλεκόμενους και τη διεθνή διπλωματική σκηνή αφού στην ύπαρξή της παραλληλιζόταν με τον καρμποναρισμό και έπρεπε να εξαφανιστεί από το προσκήνιο. Εκεί άλλωστε στηρίζονταν οι ισχυρισμοί του Μέττερνιχ και της ιερής συμμαχίας για την κατάπνιξη κάθε απελευθερωτικού κινήματος.

Η ενδεχόμενη περαιτέρω έρευνα για τη Φιλική Εταιρεία μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για κάποιον ιστορικό αναλυτή, αλλά λόγω και της τεκτονικής δομής της δεν πιστεύω ότι υπάρχουν ακόμα σοβαρές ανεξερεύνητες πτυχές της δράσης της.

Θεωρείτε πως το όραμα του Ρήγα, το πραγματικό όραμα, θα μπορούσε να βρει εφαρμογή στο πλαίσιο εκείνης της εποχής;

Ενδεχομένως έτσι όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα θα μπορούσε να επιτύχει. Η κίνηση του Ναπολέοντα που αιφνιδίασε και σχεδόν καθυπόταξε την Ευρώπη, αν ο Ρήγας συνέχιζε τη δράση του και κατάφερνε να πάρει την έγκριση του Ναπολέοντα, θα έδινε χώρο σε μια βαλκανική συνομοσπονδία, όπως ονειρευόταν ο Ρήγας.

Τα 200 χρόνια ήταν μια εξαιρετική ευκαιρία για να ανοίξει ένας μεγάλος δημόσιος διάλογος όχι μόνο για το παρελθόν, αλλά και για το παρόν της χώρας. Για τα πράγματα που αξίζει να επαναστατήσει κανείς σήμερα. Πιστεύετε πως φοβόμαστε να μιλήσουμε για αυτά;

Όχι δεν είναι φόβος πιστεύω. Απλά, ενδεχομένως άγνοια των γεγονότων. Θα πρέπει να διδαχθούμε από την Ιστορία. Την ιστορία όμως, χωρίς φτιασίδια και σκοπιμότητες. Θα πρέπει να αναγνωρίσουμε το προϊόν της Ελληνικής Επανάστασης. Ήταν ένα πραγματικά ανεξάρτητο κράτος, το πρώτο Ελληνικό Κράτος από καταβολής ή ένα προτεκτοράτο για τις μεγάλες δυνάμεις; Γιατί ξέσπασαν και τότε οι εμφύλιοι; Τι ήταν αυτή η αίτηση προστασίας από τη Μεγάλη Βρετανία; Τι έγινε με τα δάνεια της Αγγλίας;

Μπορούμε κρατώντας τις αναλογίες να παραλληλίσουμε την Επανάσταση με το σήμερα. Εξαρτήσεις, δεσμεύσεις και μνημόνια υπάρχουν και σήμερα. Πρέπει όμως να βάλουμε ξεκάθαρο στόχο. Την απόκτηση της καθαρής ιστορικής γνώσης για να καταφέρουμε μέσα από τα διδάγματά της να αποκτήσουμε σε ένα πραγματικά ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος. Βέβαια εκτός από την αρετή χρειάζεται και η τόλμη. Ας τολμήσουμε λοιπόν.