Υπήρχε τελικά “ελληνορθόδοξη Ιερά Εξέταση” στα χρόνια πριν από το 1821;

Το ζήτημα του Διαφωτισμού στα προεπαναστατικά χρόνια αποτελεί ένα δυναμικό πεδίο έρευνας που προσπαθεί να φωτίσει τις πιο σκοτεινές πτυχές μιας πνευματικής αφύπνισης που έμεινε “λειψή”, στα χρόνια πριν το 1821.

Την ώρα που ως κράτος ετοιμαζόμαστε για τους εορτασμούς των 200 ετών από την Επανάσταση, βρίσκουμε σήμερα μια μεγάλη ευκαιρία να εξετάσουμε το τι έγινε και τι δεν έγινε με τον “ελληνικό Διαφωτισμό”. Στο επίκεντρο της συζήτησης, τίθεται αυτομάτως η διαμάχη που είχαν οι Έλληνες Διαφωτιστές με τους Χριστιανούς λόγιους της εποχής. Αυτό ακριβώς πραγματεύεται το νέο βιβλίο του Μηνά Παπαγεωργίου, που φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο, “Ηλιοκεντρικό Σύστημα και ζωή στο Διάστημα το 1821”.

Ένα από τα ζητήματα που εξετάζονται είναι και οι διενέξεις αναφορικά µε την ορθότητα του Ηλιοκεντρικού Συστήµατος, ενώ επιχειρείται να απαντηθεί το πώς οι συντηρητικοί κύκλοι της εποχής υποδέχθηκαν την είσοδο των Φυσικών Επιστηµών στα νέα -τότε- προγράµµατα διδασκαλίας των Σχολών.

Η μελέτη του Μηνά Παπαγεωργίου φέρνει στην επιφάνεια τις άγνωστες πτυχές της “Ορθόδοξης Ιεράς Εξέτασης” που έδρασε στην Κωνσταντινούπολη, παραμονές της Επανάστασης.

“Τα κείμενα των Ελλήνων Διαφωτιστών, επώνυμα και ανώνυμα, έχουν επιτελέσει σε σημαντικό βαθμό –όχι ολοκληρωτικά– τον σκοπό τους. Τόσο ως προς τις νέες ράγες στις οποίες έχουν βάλει την ελληνική παιδεία, αλλά και ως προς τη συμφιλίωση των συμπατριωτών τους με τις έννοιες της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας και της απαλλαγής από κάθε μορφής τυραννία.

Στον αντίποδα, η ανώτατη ιεραρχία της Εκκλησίας βρίσκεται, πλέον, με την πλάτη στον τοίχο. Όχι μόνον γνωρίζει, ως ένας υπερεθνικός οργανισμός, ότι τα προνόμιά της κινδυνεύουν να χαθούν, αλλά τρέμει μπροστά στην οργή της Πύλης, που αντιλαμβάνεται με μεγάλη ανησυχία ότι οι ιδέες των άπιστων Γάλλων έχουν τελικά επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό την ιδιοσυγκρασία των ραγιάδων”, αναφέρει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας στο βιβλίο.

“…το 1820, το πατριαρχείο επιθυμεί μέσω ενός οργανωμένου σχεδίου να ελέγξει συνολικά την ελληνική βιβλιοπαραγωγή. Αυτό αποπειράται να το πετύχει μέσω της συνολικής αναδιοργάνωσης του πατριαρχικού τυπογραφείου στην Κωνσταντινούπολη και της ανάληψης δράσης προς αυτή την κατεύθυνση από τον θεωρό του, ηγούμενο Ιλαρίωνα Σιναΐτη (1765-1838), μετέπειτα μητροπολίτη Τυρνόβου… Το καλοκαίρι εκείνης της χρονιάς, το πατριαρχείο εκδίδει εγκύκλιο που απευθύνεται “τοις απανταχού ευρισκομένοις ομογενέσιν όσοι της του Γένους δόξης και ωφελείας ζηλωταί τυγχάνουσιν”. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο, το εν λόγω φυλλάδιο έμεινε στην ιστορία με την ονομασία “Απανταχούσα”, αναφέρει σε άλλο σημείο.

Γιατί όμως η προετοιμασία του μεγάλου Ξεσηκωμού έβρισκε μπροστά της τόσο έντονες θρησκευτικές αγκυλώσεις και εμπόδια από παράγοντες που θα έπρεπε να λογίζονται ως “σύμμαχοι” στον Αγώνα; Ο όρος “ελληνορθόδοξη Ιερά Εξέταση” είναι υπερβολικός; Και ποια είναι τα βαθύτερα αίτια εναντίωσης του Κλήρου ως προς το Ηλιοκεντρικό Σύστημα;

Ο Μηνάς Παπαγεωργίου απαντά στο News 24/7.

1. Μέσα από την έρευνά σας φωτίζονται πολλές άγνωστες πτυχές της προεπαναστατικής ελληνικής ιστορίας. Το ερώτημα είναι αν μπορούμε εντέλει να μιλάμε για μια “ελληνορθόδοξη Ιερά Εξέταση” ή αν κάτι τέτοιο φαντάζει υπερβολή.

Ο όρος εδώ δεν χρησιμοποιείται καθ’ υπερβολήν, μιας και αποτελεί φράση που χρησιμοποιούν οι ίδιοι οι Διαφωτιστές σε περιοδικά και κείμενά τους, παραμονές της Επανάστασης. Ιδιαίτερα την περίοδο 1819-1821, στην Κωνσταντινούπολη παρατηρούμε φαινόμενα απόπειρας ελέγχου της βιβλιοπαραγωγής των Ελλήνων της διασποράς, λογοκρισία διαφωτιστικών έργων σε βιβλιοπωλεία της Πόλης, καύσεις βιβλίων στην αυλή του πατριαρχείου, σχέδια απαγωγής Ελλήνων Διαφωτιστών από το εξωτερικό, με σκοπό την παράδοσή τους στους Οθωμανούς και κυκλοφορίες εγκυκλίων που αντιτίθενται στην είσοδο των Φυσικών Επιστημών στις ελληνικές σχολές ή απαγορεύουν την ονοματοδοσία (αρχαίων) ελληνικών ονομάτων στους ελληνοπαίδες.Τα προηγούμενα συντελούν στη διαμόρφωση μιας εκρητικής κατάστασης στους πνευματικούς κύκλους εκείνης της εποχής. Αναφερόμαστε σε γεγονότα που λαμβάνουν χώρα, παράλληλα με τις πολεμικές προετοιμασίες του Αγώνα.

2. Δεν είναι κάπως παράδοξο το γεγονός ότι πολλοί Έλληνες Διαφωτιστές της εποχής ήταν άνθρωποι με θεολογικές σπουδές; Πώς το εξηγείτε;

Καθόλου παράξενο. Για τους περισσότερους λόγιους της εποχής, που δεν είχαν τη δυνατότητα για απευθείας σπουδές στο εξωτερικό (ή στην σατανική Δύση όπως την χαρακτήριζαν οι Κολλυβάδες), το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα περνούσε αναγκαστικά μέσα από τα φίλτρα εκκλησιαστικών σχολών, με συγκεκριμένο πρόγραμμα σπουδών και έφεση στα μαθήματα της Θεολογίας και της Γραμματικής.Όσοι είχαν τη δυνατότητα να μεταβούν σε ξένα εκπαιδευτικά ιδρύματα μετά την αποφοίτησή τους, έρχονταν θέλοντας και μη σε επαφή με τα Φώτα. Οι περισσότεροι από αυτούς επέστρεφαν πίσω προσπαθώντας να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις τους, ερχόμενοι σε επαφή με το τοπικό συντηρητικό κατεστημένο. Πρόκειται για ένα κλασικό μοτίβο που συνταντάμε στα προεπαναστατικά χρόνια.

3. Στο εξώφυλλο του βιβλίου σας αναφέρεστε σε σύγκρουση μεταξύ “Ελλήνων Διαφωτιστών” και “Χριστιανών Λογίων”. Για ποιον λόγο κάνετε εναν τέτοιο διαχωρισμό; Δεν υπήρξαν όλοι οι Έλληνες διανοητές της εποχής Χριστιανοί;

Αν όχι όλοι, σίγουρα οι περισσότεροι. Ο διαχωρισμός γίνεται για να καταστεί σαφές στον αναγνώστη ποιοι ήταν εκείνοι που επέτρεψαν στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις να υπερκαλύψουν τα επιστημονικά δεδομένα και ποιοι αποφάσισαν να σκεφτούν περισσότερο “ελληνικά”, διαχωρίζοντας τα θεολογικά κείμενα από τα αποτελέσματα της επιστημονικής παρατήρησης εκείνης της εποχής, στηλιτεύοντας συν τοις άλλοις την έντονη παρεμβατικότητα των αρχιερέων στα εκπαιδευτικά προγράμματα των Σχολών εκείνης της εποχής.

Μιλώντας περί… “ελληνικότητας”, αξίζει να αναφερθεί ότι αρκετοί χριστιανοί λόγιοι και κληρικοί της περιόδου, ακολουθώντας τις επιταγές των βυζαντινών προκατόχων τους, απευθύνονται στο κοινό τους ως χριστιανοί, εκφράζοντας παράλληλα την απέχθειά τους στον όρο “Έλληνας”. Όμως το τελευταίο αποτελεί μια άλλη μεγάλη -εξίσου ενδιαφέρουσα- συζήτηση, που αγγίζει θέματα σχετιζόμενα με τη διαμόρφωση της νεοελληνικής ταυτότητας.

4. Μιλήσατε στο έργο σας για την εναντίωση του Κλήρου ως προς το Ηλιοκεντρικό Σύστημα. Ποια όμως ήταν τα βαθύτερα αίτια; Εκτιμάτε πως προεπαναστατικά η Εκκλησία ήθελε τη συνέχιση της υποδούλωσης των Ελλήνων ή ήθελε μεν την απλευθέρωση αλλά με όρους που θα τη διατηρούσαν στην πνευματική ηγεσία;

Τα βαθύτερα αίτια της εναντίωσης εκκλησιαστικών παραγόντων απέναντι στο Ηλιοκεντρικό Σύστημα είναι σαφώς θεολογικά. Σχετίζονται άμεσα με συγκεκριμένα χωρία της Βίβλου που στέκονται υπέρ του Γεωκεντρικού Συστήματος, ενώ φυσικά δεν πρέπει να παραβλέπουμε την ίδια τη θέση του ίδιου του ανθρώπου στον Κόσμο, από τη στιγμή που μέσω της Ηλιοκεντρικής θεώρησης εξοβελίζεται από το κέντρο του Σύμπαντος. Αναφορικά με τη θέση της Εκκλησίας σε σχέση με την υποδούλωση των Ελλήνων, αυτή αποτιμάται μέσα από τα έγγραφα και τις εγκυκλίους της Ηγεσίας της, όχι μόνο παραμονές της Επανάστασης, αλλά και κατά πολύ νωρίτερα. Π.χ στα 1798 η εγκύκλιος του Γρηγορίου του Ε’ προς τους Επτανήσιους κατακεραυνώνει τους θιασώτες της Γαλλικής Επανάστασης, του Διαφωτισμού και των μηνυμάτων περί Ελευθερίας και Ανεξαρτησίας. Τα ίδια ακριβώς υποστηρίζει και η Πατρική Διδασκαλία που γράφτηκε το ίδιο έτος. Ακόμα και οι ίδιες οι Φυσικές Επιστήμες, θεωρήθηκαν φορείς άθεων ιδεών που θα μπορούσαν να εμφυσήσουν στους Ρωμιούς αισθήματα απελευθέρωσης από τον Οθωμανικό ζυγό.

Τα τελευταία χρόνια πριν την Επανάσταση καταγράφονται ο αφορισμός του Αγώνα και των Φιλικών, οι λίβελλοι εκκλησιαστικών παραγόντων όπως του Αθανασίου Πάριου και του Ιλαρίωνα Σιναΐτη (με τις ευλογίες του πατριάρχη), καθώς επίσης και μια σειρά από σφοδρά αντικληρικά κείμενα που καταδεικνύουν την αντίδραση των Διαφωτιστών απέναντι στην αντεπαναστατική θέση της Ηγεσίας της Εκκλησίας. Μέχρι και διαγωνισμός για τον αρνητικό ρόλο των αρχιερέων προκηρύσσεται από το περιοδικό Μέλισσα στο Παρίσι (ένας διαγωνισμός που προσφάτως αναβίωσε ενόψει του 2021 με πρωτοβουλία του ΚΕΠΕΚ). Όμως ακόμα και μετά τη συγκρότηση του πρώτου ελληνικού κράτους, στα 1828, μετά την έλευση του Καποδίστρια, ο πατριάρχης Αγαθάγγελος αποπειράται δόλια (μέσω της αποστολής τριών μητροπολιτών που σαρώνουν την Πελοπόννησο για να εξεγείρουν το ποίμνιο) να πείσει για την επανένωση των Ελλήνων με την Οθωμανική αυτοκρατία, συμπεριλαμβάνοντας μάλιστα στην επιστολή του προς τον Καποδίστρια τους σχετικούς όρους του ίδιου του Σουλτάνου!

Η απάντηση στο ερώτημά σας μπορεί να δοθεί μόνο μέσα από την ορθή κρίση των διαθέσιμων γεγονότων. Κατά την προσωπική μου γνώμη δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για το γεγονός ότι η Ανώτατη ιεραρχία της Εκκλησίας, ως ένας υπερεθνικός οργανισμός, αποπειράται εδώ και αιώνες να διαφυλάξει τα συμφέροντά της και μόνον, ανεξάρτητα από την όποια πολιτική ηγεσία ή εχθρό έχει απέναντί της. Το τι έγινε ορισμένες δεκαετίες μετά την Επανάσταση (απαραίτητες για να ξεχαστεί η στάση της) και εγκαθιδρύθηκαν οι περίφημοι εθνικοί μύθοι, είναι μία άλλη μεγάλη συζήτηση.

5. Μήπως είναι σήμερα μια σπουδαία ευκαιρία να επανασυστήσουμε στο κοινό τους Έλληνες Διαφωτιστές όπως ο Μοισιόδακας με αφορμή το 2021 και τους εορτασμούς του; Πώς κρίνετε τις προθέσεις της επιτροπής βάσει των όσων έχουμε δει ως τώρα;

Το 2021 είναι (ή καλύτερα θα ήταν, έτσι όπως διαφαίνεται) μια πολύ καλή ευκαιρία όχι μόνο για πανηγυρικούς εορτασμούς εν όψει της συμπλήρωσης 200 ετών από την κήρυξη της Επανάστασης, αλλά και για ουσιαστικό αναστοχασμό επάνω στις συνθήκες και τα γεγονότα της εποχής. Θα μπορούσε να καταστεί μια πρώτης τάξεως αφορμή για την περαιτέρω διεύρυνση των γνώσεων των νεοελλήνων πάνω σε ιστορικά θέματα, ακόμη και για την κατάρριψη ή έστω υποβάθμιση επιβλαβών εθνικών μύθων που έχουν ζημιώσει ποικιλοτρόπως τόσο την ιδιοσυγκρασία των πολιτών εδώ και πολλές δεκαετίες, όσο και τη λειτουργία του ίδιου του ελληνικού κράτους, κυρίως στον τομέα της Παιδείας.

Η επαφή του ελληνικού πολιτικού συστήματος με τις αξίες του Διαφωτισμού είναι κατ’ ουσίαν ανύπαρκτη

Η επαφή των σύγχρονων Ελλήνων με τις επιταγές του νεοελληνικού αλλά και του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού θα ήταν μία ιδανική συνθήκη, θεωρώ όμως ότι απέχουμε πολύ από κάτι τέτοιο. Η επαφή του ελληνικού πολιτικού συστήματος με τα ιδανικά και τις αξίες του Διαφωτισμού δυστυχώς είναι κατ’ ουσίαν ανύπαρκτη. Αναφορικά με την Επιτροπή, δεν αμφισβητώ τις προθέσεις της. Αποπειράθηκαν να ανοίξουν ιστορικά ζητήματα, πλην όμως υποχώρησαν γρήγορα κάτω από πιέσεις ή αντιδράσεις που προκλήθηκαν. Δυστυχώς τέτοιου είδους πρωτοβουλίες απαιτούν περισσότερη τόλμη και αποφασιστικότητα, λαμβάνοντας υπόψιν ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα της χώρας μας δεν είναι οικονομικό, πολιτικό ή κοινωνικό, παρά βαθιά πολιτισμικό. Πώς το έλεγε ο σοφός στωικός Μάρκος Αυρήλιος; “Οι άνθρωποι έγιναν ο ένας για τον άλλον. Ή βελτίωσέ τους, λοιπόν, ή υπόμεινέ τους”.

6. Που αποτυπώθηκαν τα δεινά της διαφωτιστικής έλλειψης στον Έλληνα της μετεπαναστατικής περιόδου, από τη σύσταση του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα;

Κυριολεκτικά σε κάθε μορφή του δημόσιου βίου. Το γεγονός ότι ο Διαφωτισμός πέρασε αλλά δεν… άγγιξε αυτόν τον τόπο, προκάλεσε και εξακολουθεί να προκαλεί μέχρι σήμερα ολέθριες συνέπειες που ξεκινούν από την ίδια την ιδιοσυγκρασία των Ελλήνων πολιτών, μέχρι τη δομή, την οργάνωση και τη στοχοθεσία του κράτους μας, με προεξέχοντα προβληματικό τομέα να είναι δίχως αμφιβολία η Παιδεία.

Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στη χώρα μας δεν υπάρχει ούτε ένας κομματικός οργανισμός που να έλκει τις ιδεολογικές του καταβολές και αξίες από τον Ορθό Λόγο και τον Διαφωτισμό, παρά το γεγονός ότι υπάρχει πεδίον δόξης λαμπρό ώστε να αναζητήσει κανείς μια τέτοιου είδους ιδεολογική αφετηρία, προσαρμοσμένη φυσικά στις σύγχρονες συνθήκες. Και το τελευταίο θεωρώ ότι είναι το λιγότερο τρομακτικό για τη μελλοντική μας πορεία ως Έθνος.

Το βιβλίο μπορείτε να το βρείτε εδώ

Διαβάστε τις Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο, με την αξιοπιστία και την εγκυρότητα του News247.gr.