Πώς επαναστάτησαν οι γυναίκες το 1821

_{«Επιθυμεί τις να αναγνώση φρονήματα ανδρικά, αισθήματα τρυφερά, ιδέας γενναίας, εκφρασμένας με τας προσιδιάζουσαν χάριτας εις το γυναικείον γένος; Ας αναγνώση την επιστολήν των Ελληνίδων εις τας Φιλελληνίδας της Αμερικής»}

Έτσι περιγράφει με συγκίνηση ο ανώνυμος συντάκτης της εφημερίδας «Φίλος του Νόμου», το κείμενο της λόγιας Ευανθίας Καΐρη «Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τας Φιλελληνίδας». Δεν μπορούμε παρά να παρατηρήσουμε με πόσο καμάρι ανακαλύπτει την ανωτερότητα των Ελληνίδων στα «ανδρικά φρονήματα» που εκφράζονται με γυναικείο τρόπο κι έτσι να δούμε τη σημασία που είχε για τους επαναστάτες και τις επαναστάτριες της εποχής η σύσταση ενός έθνους που θα αποτελούνταν από εξαιρετικά άτομα. Τόσο εξαιρετικά που θα διαπερνούσαν τα τείχη της έμφυλης διαφοράς. Το απόσπασμα επίσης μας υπενθυμίζει πόσο -και τότε και σήμερα- εξετάζουμε και αντιλαμβανόμαστε τις γυναίκες της εποχής εκείνης μέσα από το αντρικό βλέμμα.

Έτσι, όταν μιλάμε για τη «συμβολή των γυναικών στην επανάσταση του 1821», μία ανεπαίσθητη απόχρωση του λόγου προδίδει ότι αντιλαμβανόμαστε την επανάσταση σαν μία αντρική υπόθεση στην οποία οι γυναίκες απλώς συνέβαλαν. Ωστόσο, τα ιστορικά αρχεία και η δευτερεύουσα βιβλιογραφία έχουν μια άλλη ιστορία να μας πουν. Οι επαναστατικές διαδικασίες είναι πάντα γοητευτικές για τις περιθωριακές κοινωνικές ομάδες γιατί τους επιτρέπουν να φανταστούν μία διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση που θα τους δίνει μεγαλύτερη πρόσβαση σε δικαιώματα και πολιτική εκπροσώπηση.

Η κυρίαρχη εικόνα για τις γυναίκες της εποχής είναι ότι ήταν καταπιεσμένες. Οι λίγες που γνωρίζουμε ότι πολέμησαν, όπως η Λασκαρίνα Πινότση (Μπουμπουλίνα) και η Μαντώ Μαυρογένους, αντιμετωπίζονται ως εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα.

Έτσι και οι γυναίκες, βρισκόμενες σε μία επαναστατική διαδικασία, έβλεπαν έναν δρόμο που θα τις οδηγούσε μακριά από την καταπίεση που οι περισσότερες απέδιδαν στην οθωμανική κουλτούρα και διοίκηση. Στο κείμενο αυτό λοιπόν θα αναφερθώ στις επαναστατικές πράξεις κάποιων γυναικών, θέλοντας να δείξω πώς νοηματοδοτούσαν τον ξεσηκωμό και τον πόλεμο και ποιες δυνατότητες αναγνώριζαν στην επανάσταση για τις ίδιες.

Η κυρίαρχη εικόνα για τις γυναίκες της εποχής είναι ότι ήταν καταπιεσμένες. Οι λίγες που γνωρίζουμε ότι πολέμησαν, όπως η Λασκαρίνα Πινότση (Μπουμπουλίνα) και η Μαντώ Μαυρογένους, αντιμετωπίζονται ως εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Αυτή η εντύπωση είναι εν μέρει αληθής, οι υλικές και κοινωνικές συνθήκες ήταν συχνά απαγορευτικές. Ωστόσο, γνωρίζουμε ότι υπήρχε και μία άλλη πλευρά σε αυτό. Πολλές γυναίκες πολέμησαν σε μάχες και κράτησαν όπλα. Ο απόηχος των γεγονότων αυτών έρχεται σε μας αποσπασματικά μέσα από εναλλακτικές πηγές, όπως είναι τα δημοτικά τραγούδια για παράδειγμα, όπου μαθαίνουμε για τη Λενιώ του Μπότσαρη και για πολλές άλλες.

Υπάρχουν μαρτυρίες, για τη Μαριώ, που, σύμφωνα με τον ιστορικό Γιάννη Βλαχογιάννη, ήταν έμπιστη του Καραϊσκάκη, πάντοτε δίπλα του στο πεδίο της μάχης, ντυμένη σαν άντρας. Από περιηγητές και περιηγήτριες του δεύτερου μισού του δέκατου ένατου αιώνα μαθαίνουμε για τη Δέσποινα Μανιάτη, γυναίκα του Κωνσταντίνου Κανάρη και τη γενναιότητά της κατά τη διάρκεια της σφαγής στα Ψαρά. Από τον ιστορικό Φρανσουά Πουκεβίλ μαθαίνουμε για τη σπαρτιάτισσα Κωνσταντίνα Ζαχαριά που ηγούνταν πεντακοσίων ανδρών. Από την «Εφημερίδα των Κυριών» της Καλιρρόης Παρρέν μαθαίνουμε για τη Σταυριάννα Σάβαινα που συμμετείχε στη μάχη του Βαλτετσίου και στην πολιορκία της Τρίπολης. Υπάρχουν φυσικά κι άλλες πολλές μαρτυρίες που μπορεί κανείς να αποθησαυρίσει σε σχέση με την πολεμική δράση των γυναικών.

Η αντίληψη για τα προβλήματα που συναντούσαν οι γυναίκες στην απόπειρά τους να μορφωθούν και για τη δύσκολη θέση τους στην κοινωνία της εποχής πολλές φορές επισκιάζει μια πνευματική ζωή ποικιλόμορφη που δύσκολα έβρισκε τον δρόμο στις εκδόσεις, αλλά μας περιμένει στα αρχεία σε διάφορες κρυμμένες ή όχι και τόσο κρυμμένες εκδοχές.

Εκτός των πεδίων της μάχης υπήρχαν και άλλοι χώροι που ανοίχτηκαν για τη δράση των γυναικών στην επαναστατική και προεπαναστατική περίοδο. Το γράμμα προς τις Φιλελληνίδες της Αμερικής που αναφέρθηκε στην αρχή είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα έμφυλης πολιτικής δράσης. Πρόκειται για κείμενο της Ευανθίας Καΐρη, της ανδριώτισσας λόγιας που έχει αποτελέσει αντικείμενο αρκετών μελετών για το μεταφραστικό και λογοτεχνικό έργο της, αλλά δεν είναι τόσο γνωστή στο ευρύ κοινό.

Η επιστολή, γραμμένη το 1825, σε μία κρίσιμη στιγμή για την επανάσταση, υπογεγραμμένη από δεκάδες γυναίκες της εποχής και με έντονη απήχηση στις ΗΠΑ, αποτελεί ένα μικρό δείγμα του χώρου που άνοιγε ο φιλελληνισμός για τις γυναίκες μεσαίων και ανώτερων τάξεων ώστε να συμμετέχουν στην πολιτική δράση. Είναι επίσης ο απόηχος μιας έντονης έμφυλης πνευματικής δραστηριότητας. Η αντίληψη για τα προβλήματα που συναντούσαν οι γυναίκες στην απόπειρά τους να μορφωθούν και για τη δύσκολη θέση τους στην κοινωνία της εποχής πολλές φορές επισκιάζει μια πνευματική ζωή ποικιλόμορφη που δύσκολα έβρισκε τον δρόμο στις εκδόσεις, αλλά μας περιμένει στα αρχεία σε διάφορες κρυμμένες ή όχι και τόσο κρυμμένες εκδοχές.

Το ρεύμα του φιλελληνισμού άνοιγε έναν χώρο όπου, με πρόσχημα τη φιλανθρωπία, οι γυναίκες μπορούσαν να εκφράσουν την πολιτική τους τοποθέτηση και να συγκεντρώσουν υλική και ηθική υποστήριξη. Στις κοινότητες της διασποράς, γυναίκες των υψηλότερων τάξεων όπως η Ισαβέλλα Θεοτόκη-Αλμπρίτσι στη Βενετία και η Ροξάνδρα Έντλινγκ-Στούρτζα στην Αγία Πετρούπολη και την Οδησσό προωθούσαν την ηθική και οικονομική υποστήριξη της Ελληνικής Επανάστασης ανοιχτά μέσα στα σαλόνια τους, αλλά και με τη συμμετοχή και την ίδρυση μυστικών εταιρειών.

Αυτές οι μυστικές εταιρείες, που συχνά αντλούσαν τα οργανωτικά τους σχήματα από τις μασονικές στοές ή τις εταιρείες των καρμπονάρων, αποτελούσαν κομμάτι της οργανωτικής υποδομής της εποχής των επαναστάσεων. Αποτελούσαν επίσης ένα περιβάλλον στο οποίο οι γυναίκες μπορούσαν να δραστηριοποιηθούν πιο εύκολα καθώς δεν χρειαζόταν να είναι ορατές. Έτσι γνωρίζουμε ότι υπήρχαν γυναίκες που συμμετείχαν στα κατώτερα στρώματα της Φιλικής Εταιρείας, όπως η κωνσταντινουπολίτισσα Μαριγώ Ζαραφοπούλα και άλλες που τουλάχιστον είχαν γνώση για το τι συνέβαινε στα ανώτερα στρώματα της περιοχής τους, όπως η φαναριώτισσα Ραλλού Καρατζά-Αργυροπούλου. Αλλά εκτός από τη Φιλική Εταιρεία, υπήρχαν κι άλλες εταιρείες όπως η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, στην οποία η Ρωξάνδρα Έντλινγκ-Στούρτζα ήταν ιδρυτικό μέλος. Πιθανολογούμε επίσης ότι η Ισαβέλλα Θεοτόκη-Αλμπρίτσι είχε ιδρυτικό ρόλο σε αντίστοιχη οργάνωση στη Βενετία, όπως τουλάχιστον δείχνουν κάποια αποσπασματικά αρχεία της μυστικής αυστριακής αστυνομίας.

Προσπάθησα εδώ να ιχνηλατήσω εν συντομία τις αναφορές σε αρχεία και δευτερογενείς πηγές για γυναίκες που πολέμησαν, συμμετείχαν σε μυστικές εταιρείες και σε πολεμικές ενέργειες. Είναι πράγματι πάντοτε ενδιαφέρον και χρήσιμο για τη γυναικεία ιστορία να συμπληρώνει κενά, να προσπαθεί να επαναφέρει ανθρώπους που έχουν παραγκωνιστεί στις γνωστές αφηγήσεις. Πέρα από αυτό, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε τις έμφυλες επαναστατικές πρακτικές για να αναγνώσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι γυναίκες αντιλαμβάνονταν την Ελλάδα και τον πόλεμο, τη θέση που διεκδικούσαν ή ίσως που θεωρούσαν δεδομένο ότι θα κατέχουν στην καινούρια πολιτική οντότητα, το εθνικό κράτος.

Οι πιο πολλές πίστευαν ότι η ίδρυση ενός ελληνικού, εξευρωπαϊσμένου κράτους θα σήμαινε και την καλυτέρευση της δικής τους ζωής, την αναγνώριση της ανθρωπινότητας και της αξίας τους. Μέσα στο επαναστατικό συγκείμενο έβλεπαν άπειρες δυνατότητες. Οι περισσότερες δεν επαληθεύτηκαν. Πιστεύω όμως ότι η ενασχόληση με τις γυναίκες μάς επιτρέπει να ανοίξουμε το βλέμμα μας στις πολλές δυνατότητες της εποχής, να αντιληφθούμε το μωσαϊκό επιθυμιών, αντιλήψεων και δράσεων που τη χαρακτήριζαν, να δούμε τα πολλά και ποικίλα συγκείμενα της Ελληνικής Επανάστασης.

*Το κείμενο της Ελισάβετ Παπαλεξοπούλου (Υπ. Δρ., Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ίδρυμα της Φλωρεντίας) περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #4 – Eλληνικό #ΜeToo & δημόσιος λόγος» που θα δημοσιεύσει τη Δευτέρα η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, στο www.enainstitute.org.