Η ζημιά που κάνει το χρόνιο στρες και η φλεγμονή στην υγεία μας

*Γεώργιος Π. Χρούσος, MD, MACP, MACE, FRCP, ομ. καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας, διευθυντής Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Υγείας Μητέρας, Παιδιού & Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής έδρα UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής

Τα χρόνια μη μεταδιδόμενα νοσήματα αφορούν σε ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας μας. Ξεκινούν από την εμβρυική ζωή, βαίνουν αυξανόμενα με την ηλικία και έχουν σαν βασική αιτία και υπόστρωμα το χρόνιο στρες, που, δυστυχώς, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου βίου. 

Το τελευταίο, σε συνδυασμό με τον σημερινό τρόπο ζωής, που είναι ασύμβατος με το εξελικτικό παρελθόν του είδους μας, έχει προκαλέσει  την εμφάνιση ενός συχνότατου συνδρόμου, που μπορεί να ονομαστεί αιτιολογικά «σύνδρομο χρονίου στρες και φλεγμονής». 

Το σύνδρομο αυτό εμφανίζεται συχνά σαν υπερβαρότητα ή παχυσαρκία, με τις γνωστές συννοσηρότητες, αλλά και σε ανθρώπους με φυσιολογικό δείκτη μάζας σώματος και τις ίδιες συνοδές παθήσεις, ένα φαινόμενο που έχει ονομαστεί «παράδοξη παχυσαρκία». 

Τα χρόνια μη μεταδιδόμενα νοσήματα συμπεριλαμβάνουν ψυχολογικές και σωματικές ασθένειες, όπως, αντίστοιχα, άγχος, κατάθλιψη, εξαρτήσεις και ψυχοσωματικές εκδηλώσεις, υπερβαρότητα / παχυσαρκία, καρδιομεταβολικό σύνδρομο (αντίσταση στην ινσουλίνη, «παραφλεγμονή», ανοσολογική δυσλειτουργία, δυσλιπιδαιμία, υπέρταση, σακχαρώδη διαβήτη, καρδιαγγειακά νοσήματα), αυτοάνοσα και αλλεργικά νοσήματα, οστεοπενία / οστεοπόρωση και καρκίνο. 

Επιπλέον, λόγω ανοσολογικής δυσλειτουργίας, το χρόνιο στρες μας καθιστά πιο ευάλωτους σε ορισμένες λοιμώδεις νόσους, όπως η COVID-19. Σήμερα, πάνω από τα δύο τρίτα των ανθρώπων στην ηλικία των 50 ετών πάσχουν από το εμφανές κλινικά ως άνω σύνδρομο του χρόνιου στρες και φλεγμονής, με μερικές ή όλες τις παραπάνω αναφερθείσες παθολογικές εκδηλώσεις.  

Η ζημιά που κάνει το χρόνιο στρες

Η σύγχρονη ζωή μας έχει χαρίσει πολλά καλά μέσω της αύξησης της γνώσης της φυσιολογίας μας και της προόδου της τεχνολογίας. Σήμερα έχουμε στη διάθεσή μας εμβόλια όλων των ηλικιών, που μας προφυλάσσουν από τις λοιμώδεις νόσους, που παλαιότερα κατάτρεχαν την ανθρωπότητα και οδηγούσαν στον θάνατο ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, φάρμακα που θεραπεύουν πλήθος ασθενειών μεταδιδόμενων και μη, σωτήριες χειρουργικές επεμβάσεις που γίνονται με αναισθησία και περιορισμένη καταστροφή ιστών, καθώς και μεθόδους ψυχοθεραπείας που απαλύνουν τον ψυχικό πόνο. 

Ζούμε διπλάσια χρόνια – παρόλη την παρουσία του ως άνω συνδρόμου – και αυτό εν πολλοίς το οφείλουμε στην πρόοδο της δημόσιας υγείας και σε αποτελεσματικά φάρμακα, που δρουν κυρίως αναστέλλοντας τους μεσολαβητές του στρες και της φλεγμονής. Βέβαια, υπάρχει πτώση της ποιότητας της ζωής μας, που θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί, εάν είχαμε εφαρμόσει έγκαιρα τον σωστό τρόπο ζωής. 

Ποτέ δεν είναι αργά και όλες οι βλάβες, που έχουμε υποστεί από το χρόνιο στρες, είναι αναστρέψιμες. Συνεπώς, πρωτογενής και δευτερογενής πρόληψη είναι δυνατές και ζητούμενες.

Παραπανίσιο βάρος και ψυχικές διαταραχές 

Η απαρχή του παθολογικού συνδρόμου χρονίου στρες και φλεγμονής ξεκινάει από την εμβρυική ζωή, με προοδευτική επιδείνωση με την πάροδο της ηλικίας. Φαίνεται ότι σήμερα οι πρώτες εκδηλώσεις είναι η υπερβαρότητα / παχυσαρκία και τα αγχώδη και καταθλιπτικά συναισθήματα στα παιδιά, στους εφήβους και στους νέους.

Πρώτη συστηματική ανάλυση της επιβάρυνσης των χρόνιων μη μεταδιδόμενων νοσημάτων μεταξύ των εφήβων και νέων στα κράτη – μέλη της ΕΕ διαπίστωσε ότι η επιβάρυνση της νοσηρότητας και της αναπηρίας αυξάνεται μεταξύ των ηλικιακών ομάδων 10-14 και 20-24 ετών, με τις ψυχικές διαταραχές να βρίσκονται στις κορυφαίες αιτίες αναπηρίας μεταξύ εφήβων και νέων.

Ο Ιπποκράτης είχε διαιρέσει την Ιατρική σε τρείς κλάδους, στην Παθολογία, στη Χειρουργική και στην Διαιτητική. Δίαιτα στα αρχαία ελληνικά σήμαινε τρόπος ζωής, που συμπεριελάμβανε τη διατροφή, την άσκηση, τον ύπνο, την κατοικία, το σεξ και γενικά τις συνήθειες και συνθήκες της ζωής ενός ανθρώπου. Γνωρίζουμε σήμερα ότι τα κλειδιά του υγιεινού τρόπου ζωής είναι 5: καλή διατροφή, μέτρια άσκηση, σωστός ύπνος, καθημερινή κανονικότητα ύπνου, γευμάτων και δραστηριότητας και επαρκής διαχείριση του στρες. 

Τα προαπαιτούμενα για μια ζωή με υγεία

Μελέτη πολλών χρόνων έχει καταλήξει ότι το χρόνιο ψυχο-κοινωνικο-οικονομικό στρες είναι το κατεξοχήν πρόβλημα του σημερινού ανθρώπου και ότι υπάρχουν ορισμένα κοινωνικά προαπαιτούμενα, που πρέπει να πληρούνται, κατά το δυνατόν, για την εξασφάλιση της καθολικής υγείας ενός ανθρώπου. 

Αυτά είναι η σχετική ασφάλεια, η κοινωνική ενσωμάτωση, το αίσθημα ικανότητας (competence), η αυθεντικότητα, η αυτονομία, καθώς και το ευνοϊκό φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. 

Επιπλέον, άλλα σημαντικά στοιχεία για τον έλεγχο του στρες και την υγιεινή ζωή είναι η μάθηση (ας θυμηθούμε το πλατωνικό «επιστήμη ποιητική ευδαιμονίας» και το αριστοτελικό «πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει»), η ικανότητα να απορροφώμεθα ευχάριστα από κάποια ασχολία (ένα φαινόμενο που έχει αποκληθεί «ροή»), η χρήση συμπεριφορικών επαναληπτικών μεθόδων αυτοσυγκέντρωσης («νοο-παιδειών»), που βοηθούν την προσωπική ανασυγκρότηση μέσω ημερήσιας επαναληπτικής ολιγόχρονης πειθάρχησης των λειτουργιών της προσοχής, του συναισθήματος και της γνώσης (π.χ. προσευχή, διαλογισμός, πυθαγόρεια αυτογνωσία, βιοανάδραση, κ.ά.), και, τέλος, το σπουδαιότερο όλων, που είναι η ανεύρεση νοήματος της ζωής και η υπέρβαση του εαυτού, δηλαδή η κατάσταση της ευδαιμονίας. 

Τελευταία έχουν διαχωρίσει το αίσθημα της ευτυχίας σε ηδονικό και ευδαιμονικό. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι, μολονότι και οι δύο αυτές μορφές της ευτυχίας δρουν μέσα από το ίδιο εγκεφαλικό νευρωνικό «σύστημα της αμοιβής», έχουν αντίθετες δράσεις στον οργανισμό. 

Η ηδονική ευτυχία συνδυάζεται με διέγερση γονιδίων, που φυσιολογικά υπερεκφράζονται στο στρες και στη φλεγμονή, ενώ η ευδαιμονική ευτυχία κάνει το ακριβώς αντίθετο. Η πρώτη βλάπτει την υγεία, η δεύτερη την ωφελεί. Παρόμοια, το παρατεταμένο χρόνιο μη ελεγχόμενο στρες βλάπτει, ενώ η σωστή διαχείρισή του ωφελεί. Οι πέντε «μπλε ζώνες» του πλανήτη με τους πιο πολλούς υπεραιωνόβιους κατοίκους έχουν όλες ένα κοινό χαρακτηριστικό, το χαμηλό στρες.

Μια ζωή με νόημα και υπέρβαση, σύμφωνη με τις αρχαίες αρετές και τις πανανθρώπινες αξίες, δημιουργεί ευδαιμονία, υγεία και μακροζωία. Όλα αυτά τα καλά, που συμβαίνουν στον οργανισμό μας, έχουν διακριτή βιολογική βάση με κοινό παρονομαστή την καλή διαχείριση του στρες. Η αναζήτηση και η εύρεση του νοήματος της ζωής στην υπηρεσία κάποιου ανώτερου σκοπού είναι η πλέον καταλυτική για την απόκτηση της ευδαιμονίας, όπως την όρισε ο Αριστοτέλης. Και μέσω αυτής και της υγείας και της υγιούς μακροζωίας. Η Επιστήμη, η Τέχνη, η Πολιτική, η Ιατρική, η Φιλανθρωπία και πολλές άλλες υπερβατικές συμπεριφορές, αποτελούν αγωγό προς την ευδαιμονία, με τον ενάρετο βίο να τη διευκολύνει, συμπληρώνει και παγιώνει και με την καλή τύχη να βοηθάει.