ΒΙΟΔΕΙΚΤΕΣ: Ένα παράθυρο στην εξατομικευμένη θεραπεία του καρκίνου

Ως βιοδείκτης ορίζεται ένα χαρακτηριστικό το οποίο μπορεί να μετρηθεί αντικειμενικά και να αξιολογηθεί ως δείκτης φυσιολογικών βιολογικών διεργασιών, παθογόνων διεργασιών ή φαρμακολογικών αποκρίσεων σε μια θεραπευτική παρέμβαση. Με απλά λόγια βιοδείκτης είναι κάθε μόριο στο αίμα, τα βιολογικά υγρά και τους ιστούς, του οποίου η έκφραση σηματοδοτεί μια φυσιολογική ή παθολογική κατάσταση.

Για την ευρεία εφαρμογή του στην καθημερινή ιατρική πρακτική ένας βιοδείκτης πρέπει να διαθέτει χαρακτηριστικά που τον κάνουν κατάλληλο για την πρόβλεψη, διάγνωση η παρακολούθηση θεραπευτικού αποτελέσματος μιας παθολογικής κατάστασης. Τα κυριότερα από αυτά τα χαρακτηριστικά είναι:

• Υπάρχει ασφαλής και εύκολη μέθοδος προσδιορισμού του βιοδείκτη
• Η μέθοδος είναι αναπαραγώγιμη στα δύο φύλα και στις διάφορες εθνικές ομάδες
• Αποδεκτό κόστος εφαρμογής της μεθόδους
• Μεταβολή του δείκτη ανάλογα με το θεραπευτικό αποτέλεσμα

Η εφαρμογή των βιοδεικτών καλύπτει όλο το φάσμα της ιατρικής επιστήμης και των ιατρικών ειδικοτήτων, τόσο στην διάγνωση, όσο και την θεραπεία. Κάθε βιολογικό σύστημα στον ανθρώπινο οργανισμό (π.χ. καρδιαγγειακό, αναπνευστικό, αιματολογικό κ.ο.κ.) διαθέτει ίδιους βιοδείκτες. Επίσης, βιοδείκτες χρησιμοποιούνται για να προβλέψουν την ανάπτυξη σοβαρών παθήσεων, όπως σακχαρώδης διαβήτης η καρδιαγγειακά νοσήματα. Αναντίρρητα, όμως, ένα πεδίο ιδιαίτερα υποσχόμενης εφαρμογής τους και έντονης ερευνητικής δραστηριότητας των βιοδεικτών αποτελεί ο καρκίνος.

Βιοδείκτες και καρκίνος

Οι βιοδείκτες που εφαρμόζονται στον καρκίνο μπορούν να καταταγούν αδρά σε δύο κατηγορίες: α) ουσίες που παράγονται από τον όγκο η το μικροπεριβάλλον του, β) μεταβολές σε γονίδια του όγκου, οι οποίες οδηγούν σε απόκλιση από την φυσιολογική λειτουργία τους. Οι βιοδείκτες, επομένως, ανιχνεύονται είτε στα βιολογικά υγρά (αίμα, ούρα, πλευρικό υγρό, ασκίτης κ.α.), είτε στον καρκινικό ιστό. Η τεράστια πρόοδος στην τεχνολογία επιτρέπει και στις δύο περιπτώσεις να ανιχνεύονται ακόμη και ελάχιστες γονιδιακές μεταβολές με συνεχώς απλούστερες και ευρέως εφαρμόσιμες εργαστηριακές μεθόδους.

Οι βασικές αρχές της εφαρμογής των βιοδεικτών στην ιατρική ισχύουν για την πρόληψη, διάγνωση και θεραπεία των κακοήθων νεοπλασμάτων

ι. Πρόληψη και έγκαιρη διάγνωση (screening)

Η ισχυρή προδιάθεση για την ανάπτυξη κάποιου καρκίνου μπορεί να εντοπισθεί με την ανάδειξη κληρονομούμενων γονιδιακών μεταβολών σε άτομα που ακόμη δεν έχουν παρουσιάσει κακοήθεια. Έτσι, μπορεί να εφαρμοσθεί εντατική παρακολούθηση, ώστε, εάν αναπτυχθεί καρκίνος, να εντοπισθεί σε πρώιμα στάδια και να ιαθεί με την εφαρμογή της κατάλληλης θεραπείας. Τέτοια παραδείγματα αποτελούν τα γονίδια BRCA 1 & 2, μεταλλάξεις των οποίων προδιαθέτουν για ανάπτυξη κυρίως καρκίνων μαστού, ωοθηκών και προστάτη, το γονίδιο VHL, αδρανοποίηση του οποίου προδιαθέτει για καρκίνο νεφρού, καθώς και τα γονίδια που σχετίζονται με την επιδιόρθωση του DNA, μεταβολές των οποίων προδιαθέτουν για ανάπτυξη καρκίνου π. εντέρου και ενδομητρίου.

Ο πιο ευρέως διαδεδομένος βιοδείκτης που χρησιμοποιούμε σε στρατηγικές screening είναι το ειδικό προστατικό αντιγόνο (PSA). Παρά τις αρχικές αμφιβολίες, αρχίζει να γίνεται γενικά αποδεκτό ότι η εφαρμογή του έχει συντελέσει στην μείωση της θνητότητας από τον καρκίνο προστάτου, ο οποίος είναι και ο συχνότερος καρκίνος στον ανδρικό πληθυσμό.

ιι. Διάγνωση

Σε αντίθεση με ό,τι ευρέως πιστεύεται, διάγνωση καρκίνου μόνο με την χρήση βιοδεικτών δεν είναι εφικτή, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων. Η ιστολογική επιβεβαίωση είναι επιβεβλημένη.

Όμως, σε αυτή οι βιοδείκτες αποτελούν απαραίτητο συμπλήρωμα της μορφολογικής αξιολόγησης.

ιιι. Επιλογή θεραπείας και παρακολούθηση θεραπευτικού αποτελέσματος

Ίσως η πιο σημαντική εφαρμογή των βιοδεικτών στον καρκίνο είναι η χρήση τους για την επιλογή της κατάλληλης θεραπείας, όπως επίσης και για την αξιολόγηση του θεραπευτικού αποτελέσματος.

Είναι πλέον γνωστό ότι όγκοι που προέρχονται από το ίδιο όργανο μπορεί να έχουν διαφορετικά βιολογικά χαρακτηριστικά. Με την χρήση κατάλληλων βιοδεικτών μπορούμε να ανιχνεύσουμε στον όγκο του κάθε ασθενή κάποια ιδιαίτερα βιολογικά χαρακτηριστικά, τα οποία μπορούν να μας καθοδηγήσουν στην επιλογή μιας θεραπείας, η οποία είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική μόνο στου όγκους που είναι θετικοί στον συγκεκριμένο βιοδείκτη. Αυτή είναι η έννοια της εξατομικευμένης θεραπείας, η οποία αποτελεί την πλέον προηγμένη και επιστημονικά ορθή αντι-καρκινική θεραπεία.

Παρά το ότι η εξατομικευμένη θεραπεία προς το παρόν μπορεί να εφαρμοσθεί μόνο στην μειοψηφία των ασθενών με καρκίνο, είναι σημαντικό να αναζητούνται οι βιοδείκτες, στις περιπτώσεις που ενδείκνυνται, ώστε να εμπλουτίζεται η θεραπευτική φαρέτρα με όλες τις πιθανές επιλογές για κάθε ασθενή. Ενδεικτικά παραδείγματα που τέτοιος έλεγχος είναι απαραίτητος είναι τα ακόλουθα: γονιδιακός έλεγχος για μεταλλάξεις BRCA 1 & 2 σε καρκίνους μαστού, ωοθηκών και προστάτη, μεταλλάξεις του υποδοχέα EGFR σε καρκίνο πνεύμονα, έλεγχος για μικροδορυφορική αστάθεια σε καρκίνο παχέος εντέρου, έλεγχος για έκφραση PD-L1 σε καρκίνο πνεύμονα και ουροθηλίου, έλεγχος για μεταβολές του υποδοχέα FGFR3 στον καρκίνο ουροθηλίου.

Σε πολλές περιπτώσεις, τα επίπεδα ενός βιοδείκτη μεταβάλλονται κατά την διάρκεια της θεραπείας, αντανακλώντας το θεραπευτικό αποτέλεσμα. Έτσι ενδεικτικά (και όχι περιοριστικά) χρησιμοποιούμε το PSA για να παρακολουθούμε το αποτέλεσμα της θεραπείας στον καρκίνο προστάτη, την αFP και την βHCG στον καρκίνο του όρχεως, το CA 19-9 στον καρκίνο του παγκρέατος, το CA125 στον καρκίνο ωοθηκών.

Βιοδείκτες στην καθημερινή πρακτική

Όπως συμβαίνει με όλα τα εργαλεία της επιστήμης, μόνο η σωστή χρήση τους εξασφαλίζει το μέγιστο όφελος για τον γενικό πληθυσμό και τους ασθενείς. Για τον λόγο αυτό, οι βιοδείκτες πρέπει να προτείνονται στους ασθενείς με καρκίνο η στους συγγενείς τους από ιατρούς εκπαιδευμένους στην διάγνωση και αντιμετώπιση του συγκεκριμένου καρκίνου η από ειδικούς πάνω στην γενετική του καρκίνου. Ταυτόχρονα είναι απαραίτητο να υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης στις εξετάσεις που εντοπίζουν τους βιοδείκτες σε όλους όσους χρειάζονται την συγκεκριμένη πληροφορία. Προς το παρόν, οι μέθοδοι με τις οποίες εντοπίζονται κάποιοι βιοδείκτες και ιδιαίτερα εκείνοι που σχετίζονται με γονιδιακές μεταβολές είναι δαπανηρές και σύνθετες. Είναι, λοιπόν, αναμενόμενο να μην είναι άμεσα διαθέσιμες σε όλα τα Νοσοκομεία της χώρας. Παράλληλα, κάποιες από αυτές δεν αποζημιώνονται από τα ασφαλιστικά Ταμεία. Καθίσταται σαφές, επομένως, ότι πρέπει να γίνεται προσεκτική επιλογή στην σύσταση για διενέργεια αυτών των εξετάσεων, αλλά ταυτόχρονα ότι πρέπει να έχουν άμεση και δωρεάν πρόσβαση όσοι τις έχουν ανάγκη. Έτσι θα μπορέσουν όλοι οι Έλληνες ασθενείς με καρκίνο να επωφεληθούν από τις προόδους της έρευνας στον τομέα της αντι-καρκινικής θεραπείας και από το γεγονός της ελεύθερης πρόσβασης στα κενοτόμα φάρμακα που χορηγούνται με βάση βιοδείκτες που παρέχει το δημόσιο σύστημα υγείας στην χώρα μας.