Σύνδρομο Genovese: Ο Ζακ δεν ήταν μέλος του “σωστού” γκρουπ ανθρώπων

“Ο κόσμος είναι επικίνδυνος, όχι εξαιτίας αυτών που κάνουν το κακό, αλλά εξαιτίας αυτών που τους κοιτάζουν χωρίς να κάνουν τίποτα” (Άλμπερτ Αϊνστάιν).

Κόσμος γύρω από έναν άνθρωπο πεσμένο στο έδαφος. Κόσμος που αρνείται να πάρει την ευθύνη για να δώσει μια χείρα βοηθείας, όταν άλλοι άνθρωποι είναι παρόντες “στη σκηνή”, σε απόσταση αναπνοής.

Όσοι περισσότεροι είναι παρόντες, τόσες λιγότερες οι πιθανότητες παρέμβασης από κάποιον που αποφασίζει τελικά να μείνει άπραγος.

Η Kitty Genovese δολοφονήθηκε το 1964 στη Νέα Υόρκη. Η υπόθεσή της έδωσε το όνομα στο σύνδρομο Genovese ή αλλιώς “επίδραση των παρευρισκομένων” (bystander effect). Η Kitty μαχαιρώθηκε στις 13 Μαρτίου του ’64 κοντά στο σπίτι της. Γείτονες και περαστικοί παραδέχθηκαν πως είδαν ή άκουσαν την επίθεση. Κανείς δεν τηλεφώνησε, κανείς δεν ασχολήθηκε. 38 συνολικά (ο αριθμός αναθεωρήθηκε με τα χρόνια προς τα κάτω). Ο δράστης δήλωσε μετά τη σύλληψή του πως είδε έναν μόνο γείτονα να φωνάζει από το παράθυρό του. “Ήξερα πως θα κλειστεί μέσα και θα κοιμηθεί”, είπε.

Οι Times της Νέας Υόρκης έγραψαν πως οι αυτόπτες ή αυτήκοοι μάρτυρες ήταν “συνένοχοι”. Στην περίπτωση του θανάτου του Ζακ Κωστόπουλου στην Ομόνοια, μόνο ένας περαστικός προσπάθησε να παρέμβει την ώρα που εκείνος δεχόταν τις κλωτσιές. Ακόμη ένας αντέδρασε λεκτικά μέχρι να έρθει η αστυνομία την ώρα που ο 33χρονος ξεψυχούσε σε δημόσια θέα.

Η επίδραση των παρευρισκομένων (bystander effect)

Ο λόγος για τον οποίο αυτή η ιστορία άσκησε τόσο σημαντική επιρροή στην ψυχολογία ήταν ότι ενέπνευσε την έρευνα σε ό, τι έχει να κάνει με το γνωστό φαινόμενο των παρισταμένων (Bystander Effect) – το πλέον καθιερωμένο εύρημα ότι η αίσθηση της ατομικής μας ευθύνης εξασθενεί με την παρουσία άλλων ανθρώπων.

Το 1973, οι ψυχολόγοι Darley και Batson υπέβαλλαν τους φοιτητές τους σε ένα κοινωνικό πείραμα. Οι φοιτητές Θεολογίας μαγνητοφώνησαν κήρυγμα για τον Καλό Σαμαρείτη για εξάσκησή τους. Στον δρόμο προς το μάθημα και λίγο πριν τη Σχολή τους, βρισκόταν ένας σωριασμένος άνθρωπος. Οι περισσότεροι απλώς τον κοίταξαν στα πεταχτά και συνέχισαν για το μάθημά τους.

Δεν έγιναν οι ίδιοι, “Καλοί Σαμαρείτες”.

Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι John Darley και Bibb Latané, ήταν οι πρώτοι που μελέτησαν το φαινόμενο αυτό και κατέληξαν στο συμπέρασμα, πως όσο περισσότεροι είναι οι παρευρισκόμενοι (bystanders) σε μια κατάσταση όπου κάποιος χρειάζεται βοήθεια, τόσο λιγότερες είναι οι πιθανότητες να τη λάβει. Αυτό συμβαίνει διότι όσα περισσότερα άτομα παρίστανται, τόσο περισσότερο μοιράζεται η ευθύνη για την ανάληψη πρωτοβουλίας και την προσφορά βοήθειας.

Στο παρακάτω βίντεο, περαστικοί περνούν αρχικά δίπλα από έναν πεσμένο άνδρα και εν συνεχεία δίπλα από μια πεσμένη στο έδαφος γυναίκα και δεν βοηθούν για πολλά λεπτά της ώρας. Όταν όμως ένας άνδρας με κουστούμι πέφτει στο έδαφος, μέσα σε τέσσερα μόλις δευτερόλεπτα τον πλησιάζει το πλήθος για να τον ρωτήσουν αν χρειάζεται βοήθεια.

Φαίνεται κοινώς, πως έχουμε την τάση να βοηθάμε με τρόπο στερεοτυπικό, “το σωστό γκρουπ ανθρώπων”. Εκείνο που η κοινωνία μας, θεωρεί “σωστό”.

Τα αίτια της απάθειας είναι δύο: Ο θεατής απαντά συνήθως πως περίμενε να δει αν θα δράσει κάποιος άλλος και πως ο ίδιος “πάγωσε” από το συμβάν.

Το δεύτερο έχει να κάνει με τη ψυχολογία της μάζας. Μη έχοντας εμπειρία από παρόμοιες καταστάσεις, πράττει όπως πράττουν οι περισσότεροι. Αν κάποιος κάνει κάποια κίνηση βοήθειας, τότε θα κάνουν και άλλοι. Όπως αναφέρουν οι ειδικοί, ο καλύτερος τρόπος για να είναι κανείς έτοιμος για ένα αντίστοιχο συμβάν, είναι το να έχει επίγνωση του συνδρόμου. Να αναπτύξει τη συνείδηση πως θα είναι εκείνος αυτός που θα δράσει πρώτος.

Να καταλάβει πως σαν θεατής είναι συνυπεύθυνος για όσα γίνονται ή όσα θα γίνουν. Οι Latané και Darley έγραφαν χαρακτηριστικά πως “η αλληλεγγύη διδάσκεται μέσα από τη συνειδητοποίηση της κατάστασης”.

Σύμφωνα με τους Bibb Latané και John M Darley (The unresponsive bystander : why doesn’t he help?), εάν κανείς βρεθεί στην πλευρά του θύματος, στην ανάγκη για βοήθεια, τότε θα πρέπει να εστιάσει σε κάποιο συγκεκριμένο άτομο μέσα στο πλήθος , εξατομικεύοντας το αίτημά του. Να ξεχωρίσει κάποιον για να τον φέρει ενώπιον της απόφασης που θα πρέπει να λάβει άμεσα. Αν είναι φυσικά σε θέση να κάνει κάτι τέτοιο.

“Ο φανατισμός στην πιο απόλυτη μορφή του”

Διερευνώντας περισσότερο αν στην περίπτωση του Ζακ Κωστόπουλου είχαμε εμφάνιση του Συνδρόμου Genovese, μιλήσαμε με τη Ψυχολόγο MSc – Γνωσιακή Ψυχοθεραπεύτρια, Εύη Καραγεώργου.

“Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε απλώς με έναν δρόμο όπου λόγου χάρη μια γυναίκα κακοποιείται, αλλά για την Ομόνοια που υπό ορισμένες συνθήκες μπορεί να εγείρει φόβο σε όλους μας. Και πάλι, όλο αυτό δε δικαιολογεί την αποχή βοήθειας από τους παρευρισκόμενους, αλλά ίσως αιτιολογεί ένα κομμάτι της”, επισημαίνει μιλώντας στο News 24/7.

“Προσωπικά θεωρώ φριχτό και απάνθρωπο να μην κάνεις το παραμικρό, όταν σκοτώνουν κάποιον δίπλα σου”, προσθέτει για να συνεχίσει:

“Εν ολίγοις, νομίζω ότι, ναι, είναι μια μορφή αυτού του συνδρόμου το εν λόγω περιστατικό”. Προσθέτει δε πως “αν ήταν ένας πιο “ευπρεπής” εντός πολλών εισαγωγικών άνθρωπος, ίσως και κάποιος να έκανε το αυτονόητο. Και αυτό δείχνει όχι μόνο το σύνδρομο, αλλά και το φασισμό στην πιο απόλυτη μορφή του”.

Στην περίπτωση του Ζακ Κωστόπουλου είχαμε και αυτοδικία, πέραν από αδράνεια της πλειοψηφίας των παρευρισκομένων. Ωστόσο, η αδράνεια είναι το ίδιο σοκαριστική με τη δράση και τη χειροδικία, όπως αποτυπώθηκαν και οι δύο στάσεις στο οπτικοακουστικό υλικό. Είναι άλλωστε εκείνη που επικράτησε.

Επίσης πράγματι, ο Ζακ δεν ήταν μέλος “του σωστού γκρουπ ανθρώπων”. Η στάση της “μη παρέμβασης” και διάχυσης της ατομικής ευθύνης, αποτυπώνει λίγο πολύ το πού βρίσκεται σήμερα η κοινωνία μας. Το ίδιο και η στερεοτυπική αντιμετώπιση του συνανθρώπου, βάσει “εικόνας”. Όλα αυτά την ώρα που η ανάληψη προσωπικής ευθύνης και συνειδητής δράσης θα έπρεπε να αποτελούν βασικό στοιχείο μιας κοινωνίας που θέλει να αποκαλείται “πολιτισμένη” και δημοκρατική.

Ευτυχώς, υπήρχαν τα βίντεο που θα χρησιμοποιηθούν περαιτέρω ως τεκμήρια για την απόδοση δικαιοσύνης.