Τα Πρόσωπα της Επανάστασης: Ρήγας (Φεραίος) Βελεστινλής

* H ύλη προέρχεται από το Ερευνητικό Πρόγραμμα «Τόποι μνήμης για την Ελληνική Επανάσταση, 19ος -20ος αιώνας» που εκπονήθηκε από το Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας (ΚΕΝΙ) του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου σε συνεργασία με το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.

**Ο Στάθης Παυλόπουλος είναι υποψήφιος διδάκτορας του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Παντειο Πανεπιστήμιο.

Ο Ρήγας Βελεστινλής γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας το 1757, γόνος εύπορης οικογένειας εμπόρων. Το προσωνύμιο Φεραίος του έχει αποδοθεί μεταγενέστερα, σύμφωνα με κάποιες πηγές από τον φίλο του συγγραφέα και τυπογράφο της Βιέννης Γεώργιο Βεντότη (ή Βενδότη), προερχόμενο από την αρχαία ονομασία Φέρες, όπως ονομαζόταν η περιοχή του Βελεστίνου. Έλαβε τις εγκύκλιες σπουδές του στην Ζαγορά Πηλίου, στα Αμπελάκια και τον Τύρναβο. Σύμφωνα με κάποια παράδοση, (προερχόμενη κυρίως από τον Χριστόφορο Περραιβό), ο Ρήγας για μικρό χρονικό διάστημα μετά το πέρας των εγκύκλιων σπουδών του θήτευσε ως δάσκαλος στο χωριό Κισσός του Πηλίου (περ. 1777).

Η εκδοτική παραγωγή του Ρήγα ξεκινάει το 1790, με την έκδοση των έργων του «Σχολείον των ντελικάτων εραστών» και «Φυσικής απάνθισμα», κατά τη διάρκεια της πρώτης, εξάμηνης παραμονής του, στη Βιέννη.

Κατόπιν έφυγε για την Κωνσταντινούπολη, χωρίς να είναι επιβεβαιωμένοι όλοι οι ενδιάμεσοι σταθμοί του ταξιδιού του, εκτός από την μετάβασή του στο Άγιο Όρος (περ. 1782). Κατά την παραμονή του στην Κωνσταντινούπολη, ο Φεραίος, έμαθε γαλλικά και γερμανικά και εισχώρησε στο φαναριώτικο περιβάλλον, θητεύοντας ως γραφέας στην υπηρεσία του Μεγάλου Δραγουμάνου της Πύλης, Αλέξανδρου Υψηλάντη. Παράλληλα ασχολήθηκε με εμπορικές και κτηματικές δραστηριότητες συγκεντρώνοντας σημαντική περιουσία. Στα 1786 περίπου, μετέβη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, όπου εργάστηκε ως γραμματικός στην υπηρεσία ηγεμόνων της Μολδαβίας, όπως στον Ρουμάνο άρχοντα Νικόλαο Μπρακοβάνου και κατόπιν, σε ανάλογη θέση στον ηγεμόνα της Βλαχίας, Νικόλαο Μαυρογένη.

Παράλληλα με τις βιοποριστικές του ασχολίες, που του εξασφάλιζαν κύρος, δίκτυα επαφών και υψηλές οικονομικές απολαβές, ο Ρήγας είχε ήδη αρχίσει να επεξεργάζεται τις επαναστατικές του ιδέες, καταρτίζοντας σταδιακά το πολιτικό του πρόγραμμα. Αρχικά, σύμφωνα με κάποιους μελετητές, (ενδ. Κωνσταντίνος Άμαντος), ήταν εγγύτερος ιδεολογικά στην ρωσική πολιτική, αλλά η τριβή του με τους Γάλλους εγκυκλοπαιδιστές, οι επαφές του με φιλελεύθερους Γάλλους στο Βουκουρέστι, όπως και η επιρροή του από ένθερμους εκπροσώπους του Διαφωτισμού (Ιώσηπος Μοισιόδαξ & Δημήτριος Καταρτζής), είχαν ως συνέπεια την αποφασιστική διαμόρφωση της σκέψης του από τα ιδεώδη του Διαφωτισμού. Πολιτικό επιστέγασμα στην διαμόρφωση της σκέψης του αναμφίβολα υπήρξε η έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης και τα φιλελεύθερα ιδεώδη που εξέφρασε.

Ο Ρήγας υπήρξε στοχαστής και λόγιος που αξιοποίησε κατά κόρον την δύναμη των εικόνων, του λυρισμού και των τραγουδιών (ο ίδιος άλλωστε τραγουδούσε κι έπαιζε μουσικά όργανα), ως στοιχεία κινητοποίησης εθνικών συναισθημάτων στους υπόδουλους πληθυσμούς.

Η εκδοτική παραγωγή του Ρήγα ξεκινάει το 1790, με την έκδοση των έργων του «Σχολείον των ντελικάτων εραστών» και «Φυσικής απάνθισμα», κατά τη διάρκεια της πρώτης, εξάμηνης παραμονής του, στη Βιέννη. Ο Ρήγας μετέβη εκ νέου στην Βιέννη το 1796, όπου εντάχτηκε στην εκεί ελληνική παροικία και συνέχισε το συγγραφικό και εκδοτικό του έργο, αναπτύσσοντας αυτή την φορά τα πολιτικά και επαναστατικά του σχέδια με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα. Κατά την φάση αυτή (1796-1797), με την βοήθεια του φίλου του τυπογράφου Γ. Βεντότη και του χαλκογράφου Φρανσουά Μύλλερ, τύπωσε μεταξύ άλλων, την περιώνυμη «Χάρτα της Ελλάδος» ( γνωστή ως «Χάρτα του Ρήγα»), μια οραματική-επαναστατική αναπαράσταση της απελεύθερης Ελλάδας και του βαλκανικού χώρου -σε ένα πρότυπο μιας Βαλκανικής συνομοσπονδίας κρατών- με ρητή διασύνδεση των γεωγραφικών τόπων με ιστορικούς τόπους της ελληνικής αρχαιότητας.

Στην διετία 1796-1797, εντοπίζεται η απαρχή της πιο έντονης πολιτικής δημιουργίας του, σε σχέση με τις πιο αφηρημένες και με τάση ρομαντικής μελαγχολίας ιδέες του κατά την εποχή του 1790. Σύμφωνα με συστηματικούς μελετητές του έργου του και του Νεοελληνικού Διαφωτισμού συνολικότερα, όπως ο Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς, ο Ρήγας του 1790 εγγράφεται στο κίνημα του προρομαντισμού, ενώ στα έργα της περιόδου 1796-1797 (ενδ. «Ηθικός Τρίπους» 1797, «Νέος Ανάχαρσις» 1797, και κυρίως «Το Επαναστατικό Μανιφέστο» και «Η Χάρτα της Ελλάδος»), κυριαρχεί μια στροφή προς τον πολιτικό και επαναστατικό προβληματισμό γύρω από τις τύχες του Γένους.

Στην ίδια συνάφεια, το «Σύνταγμα» (που εμπεριέχεται στο Μανιφέστο) και η «Χάρτα» εκφράζουν τον πρωτοπόρο πολιτικό στοχασμό του, ενώ ο «Θούριος» τον επαναστατικό λυρισμό του. Ο Ρήγας υπήρξε στοχαστής και λόγιος που αξιοποίησε κατά κόρον την δύναμη των εικόνων, του λυρισμού και των τραγουδιών (ο ίδιος άλλωστε τραγουδούσε κι έπαιζε μουσικά όργανα), ως στοιχεία κινητοποίησης εθνικών συναισθημάτων στους υπόδουλους πληθυσμούς.

Στις 19 Δεκεμβρίου 1797 ο Ρήγας συνελήφθη σε ξενοδοχείο στην Τεργέστη, πιθανότατα συνοδευόμενος από τον Χριστόφορο Περραιβό, επιχειρώντας να μεταβεί στα νησιά του Ιονίου. Προηγουμένως είχε καταδοθεί στην αυστριακή αστυνομία από Έλληνα έμπορο για τους επαναστατικούς του σχεδιασμούς. Εκτός του Ρήγα, συνελήφθησαν και άλλα άτομα του κύκλου του, όλοι με την κατηγορία ότι απεργάζονταν επαναστατικά σχέδια για την ανατροπή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την απελευθέρωση του ελληνικού και άλλων βαλκανικών λαών.

Στις 3 Μαΐου 1798, μετά από αλλεπάλληλες ανακρίσεις, οι αυστριακές αρχές τον παρέδωσαν στις οθωμανικές αρχές μαζί με άλλους επτά συντρόφους του. Φυλακίστηκε τελικώς στο φρούριο Νεμπόιζε του Βελιγραδίου όπου και παρέμεινε για βραχύ διάστημα. Τα ξημερώματα της 25ης Ιουνίου 1798 ο Ρήγας και οι άλλοι επτά συληφθέντες απαγχονίστηκαν και τα πτώματά τους ρίχτηκαν στον ποταμό Δούναβη. Από την μελέτη των αρχείων της αυστριακής αστυνομίας έχει καταδειχθεί ότι μεταξύ των αντικειμένων που μετέφερε μαζί του ο Ρήγας υπήρχαν και αρκετά αντίτυπα των εκδόσεων του έργου του, γεγονός που ενδεχομένως υποδηλώνει την πρόθεσή του να συνεχίσει το Διαφωτιστικό του έργο στον ελλαδικό χώρο, παρά την άμεση εφαρμογή κάποιου επαναστατικού σχεδίου.

Ο Ρήγας (Φεραίος) Βελεστινλής λόγω των ιδεών του, του συγγραφικού του έργου το οποίο επιχειρούσε να μετακενώσει τις ιδέες του Διαφωτισμού και να τις μεταπλάσει σε κτήμα των υπόδουλων λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και ασφαλώς λόγω των πολιτικών επαναστατικών του σχεδίων θεωρείται μία από τις προδρομικές μορφές της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και μετέπειτα μία από τις κεντρικότερες προσωπικότητες του ελληνικού έθνους-κράτους. Η ζωή και το έργο του Ρήγα έχουν επηρεάσει, πέραν της ιστοριογραφικής παραγωγής, την δημόσια μνήμη, καθώς και την λαϊκή και καλλιτεχνική δημιουργία στον διάβα του 19ου και 20ου αιώνα.

_ΠΗΓΕΣ

• _{Χριστόφορος Περραιβός, Σύντομος βιογραφία του αοιδίμου Ρήγα Φεραίου του Θετταλού, Τυπογραφείο Ιω. Αγγελοπούλου, Αθήνα 1860}
• _{Θεόφιλος Γεώργιος, Βιογραφία Ρήγα του Φεραίου, εκδότης Κωνσταντίνος Παπαθεοδώρου, Τυπογραφείο «Η Ομόνοια», Αθήνα 1896}
• _{Λέανδρος Βρανούσης, Ρήγας Βελεστινλής 1757-1798, Αθήνα 1963}
• _{Christopher Montague Woodhouse, Ρήγας Βελεστινλής: Ο πρωτομάρτυρας της ελληνικής επανάστασης, Εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα 1997}
• _{Δημήτριος Καραμπερόπουλος (επιμ.), Rhigas Velestinlis, Revolutionary Scripts – Ρήγα Βελεστινλή, Τα Επαναστατικά, (δίγλωσση έκδοση), Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, β΄ έκδοση, Αθήνα 2008.}
• _{Μαρία Παζαρλή, Ρήγα Βελεστινλή Χάρτα της Ελλάδος: μια χαρτογραφική προσέγγιση, διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – Πολυτεχνική Σχολή-Τμήμα Αγρονόμων & Τοπογράφων, Θεσσαλονίκη 2014.}
• _{Κωνσταντίνος Άμαντος, «Ρήγας Φεραίος», Νέα Εστία, τ.43, τ.χ. 498, 1/4/1948, σελ. 396-400.}
• _{Σ. Β Κουγέας, «Τι επήρε μαζί του ο Ρήγας ερχόμενος εις Ελλάδα», Νέα Εστία, τ.43, τ.χ. 498, 1/4/1948, σελ. 401-402.}
• _{«Ρήγας Βελεστινλής», αφιέρωμα, περ. Διαβάζω, τ.χ. 235, σελ. 42-84.}