Η άκρα δεξιά και το διακύβευμα των ευρωεκλογών

Το ορατό ενδεχόμενο οι κάλπες των Ευρωεκλογών στις 9 Ιουνίου να αναδείξουν ουσιαστικό νικητή τα πολυάριθμα ακροδεξιά κόμματα που δραστηριοποιούνται σε ολόκληρη την Ευρώπη δημιουργεί προβληματισμό και κυριαρχεί στους τίτλους των μεγάλων ευρωπαϊκών εφημερίδων και περιοδικών: «Οι τρεις γυναίκες που θα διαμορφώσουν την Ευρώπη» κάτω από τις φωτογραφίες των Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, Μαρίν Λεπέν και Τζόρτζια Μελόνι (Economist, 1-7/6), «Η φασίζουσα φλόγα μένει αναμμένη πάνω από το κεφάλι της Τζόρτζια Μελόνι» (Le Monde, 6/6), «Αβροφροσύνες στην Ακροδεξιά» (Die Zeit, 6/6), «Έφθασε η ώρα Τραμπ για την Ευρώπη» (Politico, 5/6), «Η δεξιά μπορεί να σημειώσει μεγάλα κέρδη στην Ευρώπη χάρη στους νέους» (BBC, 7/6), κ.ο.κ.

Αν η είσοδος της Χρυσής Αυγής το 2012 στο Κοινοβούλιο μάς αιφνιδίασε, δεν θεωρούμε ότι το 2024 μπορούμε να είμαστε το ίδιο έκπληκτοι και ανυποψίαστοι για τη γενικευμένη άνοδο της Άκρας Δεξιάς. Ακριβώς επειδή είναι ένα όχι μόνο πανευρωπαϊκό αλλά παγκόσμιο φαινόμενο, η αιτιολογία του πρέπει να αναζητηθεί στον κοινό ιστό της παγκοσμιοποίησης που μας ενώνει και διαμορφώνει την καθημερινότητά μας.

Στον εύστοχο ορισμό του της άκρας δεξιάς, ο Pierre-André Taguieff την περιγράφει ως την «μη μαρξίζουσα αμφισβήτηση των σημερινών κοινωνιών». Μας δίνει έτσι το κλειδί για να προσεγγίσουμε έναν ευρύ και διαφοροποιημένο πολιτικό χώρο που αναπτύσσεται και μεγαλώνει στις συνθήκες της παρατεταμένης κοινωνικοοικονομικής κρίσης και της αδυναμίας των καθιερωμένων πολιτικών κομμάτων να την αντιμετωπίσουν.

Απέναντι στη φτωχοποίηση, την απώλεια των εργασιακών κεκτημένων, την εγκατάλειψη και παρακμή των δομών κοινωνικής πρόνοιας σε υγεία, εκπαίδευση και κοινωνική αλληλεγγύη, η «μη μαρξίζουσα» αντίληψη αναζητεί εξηγήσεις και υπεύθυνους στην υποχώρηση της εθνικής κυριαρχίας, την επιβουλή σκοτεινών κέντρων, την ισλαμική απειλή (που φαίνεται να αντικαθιστά την παλαιότερη εβραϊκή). Και επειδή, μετά την εμπειρία του ναζισμού, ο φυλετικός ρατσισμός δεν είναι πια εύκολο να υποστηριχθεί, οι διακρίσεις μετακινούνται στο πολιτισμικό πεδίο.

Κατώτερος και επικίνδυνος «Άλλος» γίνεται ο πρόσφυγας και ο μετανάστης που έχει διαφορετική κουλτούρα, άλλη θρησκεία, ξένη γλώσσα.

Ειδικά τα τελευταία χρόνια, πέρα από τις οδυνηρές συνέπειες της κρίσης των μνημονίων, στην άνοδο της άκρας δεξιάς συνέβαλε ένας απρόσμενος παράγοντας, η πανδημία, που έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη διάδοση και αποδοχή συνωμοσιολογικών θεωριών κάθε είδους, από την προέλευση του ιού ως την «πραγματική» σκοπιμότητα των εμβολίων. Ο παράγοντας αυτός ενισχύθηκε από τις παλινωδίες των κυβερνήσεων στην αντιμετώπιση της πανδημικής κρίσης και συμπαρέσυρε κρίσιμα την αξιοπιστία  του επιστημονικού λόγου καθώς οι εκπρόσωποι της καθιερωμένης επιστήμης ταυτίστηκαν με πολιτικές επιλογές και προτεραιότητες και απώλεσαν το προνόμιο του ορθολογισμού και της αντικειμενικότητας.

Ο έτερος λόγος που οι ακροδεξιές θέσεις ενισχύονται και εδραιώνονται είναι η υιοθέτησή τους από την κατεστημένη πολιτική ελίτ και τα κυρίαρχα ΜΜΕ, η κανονικοποίηση των ακροδεξιών προταγμάτων και η παρουσίασή τους ως προφανείς και έγκυρες απόψεις.

Ήδη το 2017 ο Κυριάκος Μητσοτάκης, ως πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας, δήλωνε σε ομιλία του στη Θεσσαλονίκη: «Δεν τρέφω αυταπάτες για μια κοινωνία χωρίς ανισότητες, κάτι τέτοιο είναι αντίθετο στην ανθρώπινη φύση, όσοι το επιχείρησαν καταστρατήγησαν τελικά την ίδια τη δημοκρατία και τα ατομικά δικαιώματα».

Το χαρτοφυλάκιο που ανέλαβε ο Έλληνας Επίτροπος Μαργαρίτης Σχοινάς φέρει τον τίτλο «Προστασία του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής μας – Προστασία των πολιτών και των αξιών μας», με το ανατριχιαστικά κτητικό «μας» να ανοίγει ένα αγεφύρωτο χάσμα ξενοφοβίας και μισαλλοδοξίας.

Πολύ πρόσφατα, η διευθύντρια της Σχολής Αρχαίων Ελληνικών «Ελληνική Αγωγή», Ευγενία Μανωλίδου, κλήθηκε από κεντρικό Πανεπιστήμιο να μιλήσει σε εκδήλωση μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών με θέμα: «Η Επιχειρηματική Αξιοποίηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς: Η Αρχαία Σοφία στις Σύγχρονες Διεθνείς Αγορές».

Οι εκπρόσωποι της άκρας δεξιάς αναδεικνύονται σε ισότιμους συνομιλητές, η ψευδοεπιστήμη εισέρχεται στο Πανεπιστήμιο, ακραίες αντιλήψεις περί «φυσικής ανισότητας» και «λευκής υπεροχής» εκφέρονται «φυσικά» από φερόμενους ως κεντροδεξιούς πολιτικούς, ο υπερεθνικισμός καθιερώνεται ως επίσημος λόγος. Τα όρια συγχέονται επικίνδυνα και οι κοινωνικές αντιδράσεις αμβλύνονται.

Από τις κάλπες των ευρωεκλογών είναι πολύ πιθανό να προκύψει ένα Ευρωκοινοβούλιο όπου η ριζοσπαστική δεξιά θα έχει καθοριστικό ρόλο στην επιλογή των προσώπων και των πολιτικών. Τα εκατομμύρια ψηφοφόροι που θα την στηρίξουν δεν θα είναι (μόνο) έξαλλοι νεοναζί σκινχέντς. Θα περιλαμβάνονται ακόμη σε αυτούς εργάτες και αγρότες από όλη την Ευρώπη που βλέπουν το βιοτικό τους επίπεδο να κατακρημνίζεται, μικροαστοί που έχουν πιστέψει ότι οι πρόσφυγες και οι μετανάστες συνιστούν απειλή για τις πατροπαράδοτες αξίες τους, νεαρά άτομα που δεν βλέπουν προοπτική επαγγελματικής σταδιοδρομίας, αυτόνομης κατοικίας, δημιουργίας οικογένειας.

Θεωρούμε, λοιπόν, ότι το διακύβευμα των Ευρωεκλογών έχει δυο όψεις, αν και συνήθως τη συζήτηση μονοπωλεί η μία, η άνοδος της άκρας δεξιάς.

Κατά τη γνώμη μας θα έπρεπε να σκεφτούμε, επίσης, για ποιους λόγους η δημοκρατική, αλληλέγγυα επιλογή της αριστεράς δεν πείθει πλέον τους ψηφοφόρους. Γιατί οι αξίες και οι ελευθερίες που πλημμύρισαν και διαμόρφωσαν τη νεώτερη εποχή από τη Γαλλική Επανάσταση και έπειτα, έχουν χάσει τη δύναμη και την απήχησή τους και τι μπορούμε να κάνουμε για να ξαναγίνουν επίκαιρες.

*Η Άννα Καρακατσούλη είναι Καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Πολιτισμού στο ΕΚΠΑ και το βιβλίο της “‘Το ξίφος του πνεύματος’: Βιβλίο, πολιτισμική ηγεμονία και άκρα δεξιά στην Ελλάδα μετά το 1974” κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Gutenberg