Νίκη Αραμπατζή: Μέτρο πολιτισμού η ισότητα των φύλων

Στον Δήμο Αθηναίων τις ημέρες αυτές και έως τις 26 Νοεμβρίου παρουσιάζουμε, μέσω του Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ), μια μεγάλη σπονδυλωτή έκθεση αφιερωμένη στις Ελληνίδες καλλιτέχνιδες με τίτλο «Στη σκιά». Η έκθεση, σε επιμέλεια του Χριστόφορου Μαρίνου και της Κάλλης Πετροχείλου, εξετάζει τη γυναικεία συμβολή στην τέχνη του 20ού αιώνα με έργα από συνολικά 120 ζωγράφους και γλύπτριες γεννημένες μεταξύ 1871 και 1941, από τη Θάλεια Φλωρά-Καραβία ως την Όπυ Ζούνη.

Αυτή μας η πρωτοβουλία ως ΟΠΑΝΔΑ εντάσσεται ακριβώς στην πρόθεσή μας να εγκύψουμε στη γυναίκα αλλά και ειδικότερα στη γυναίκα δημιουργό, η οποία για αιώνες έμεινε και εν πολλοίς μένει παραγνωρισμένη ακόμα και στον κόσμο της τέχνης, με τις έμφυλες διακρίσεις παρούσες σε όλες τις κοινωνίες και κοινωνικές τάξεις.

Ιστορικά, σε παγκόσμιο επίπεδο, δόθηκαν σκληροί αγώνες για να μπορέσουν οι γυναίκες να σταθούν με ίσα δικαιώματα και αξιώσεις μπροστά στους νόμους των κρατών και της ανδροκρατούμενης εξουσίας, με τα φεμινιστικά κινήματα στις αρχές του 20ού αιώνα να μετρούν νεκρές και φυλακισμένες αγωνίστριες. Κι αν θέλουμε να κατανοήσουμε τη δυσμενή θέση των γυναικών στην Ελλάδα συγκεκριμένα, ας αναλογιστούμε μόνο πως μόλις το 1953 ψήφισαν πρώτη φορά σε εθνικές εκλογές –σε επαναληπτική εκλογή– και συμμετείχαν κανονικά το 1956.

Στο Σύνταγμα του 1975 καθιερώθηκε η αρχή της ισότητας των δύο φύλων, όμως στην πραγματική ζωή οι νοοτροπίες και οι αγκυλώσεις παραμένουν, με τα άτομα να αντιμετωπίζουν συχνά διακρίσεις λόγω του φύλου τους, άλλων προσωπικών χαρακτηριστικών και της ταυτότητάς τους.

Όσο για τον κόσμο της Τέχνης; Τα θέματα εδώ είναι ακόμα χειρότερα μέχρι τις μέρες μας. Για αιώνες οι γυναίκες δημιουργοί έχουν αγνοηθεί, πατροναριστεί, παραγκωνιστεί και τελικά αποθαρρυνθεί από την τέχνη και τον κόσμο της. Τα καλλιτεχνικά ρεύματα όλων των εποχών εκφράστηκαν μέσα από τη γυναικεία μορφή, ωστόσο στην Ιστορία της Τέχνης υπάρχει ένα τεράστιο κενό: ελάχιστες οι γυναίκες δημιουργοί. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ένα γυναικείο πρόβλημα πολιτικό, πολιτιστικό, κοινωνικής ανισότητας σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο της τέχνης.

Είναι χαρακτηριστικό ότι σήμερα το 96% όλων των καλλιτεχνημάτων που πωλούνται σε δημοπρασίες είναι έργα ανδρών. Το 46% των Αμερικανών καλλιτεχνών είναι γυναίκες, αλλά μόλις το 13% των αμερικανικών καλλιτεχνικών εκθέσεων τις αφορούν. Οι γυναίκες δημιουργοί καταλαμβάνουν μόλις το 4% στα εκθέματα των μουσείων του κόσμου. Απογοητευτικό πραγματικά, καθώς σκεφτόμαστε τους αποκλεισμούς στην εκπαίδευση αλλά και τη στέρηση της ελεύθερης έκφρασης που υφίστανται όλες οι γυναίκες διαχρονικά.

Τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι οι καλλιτέχνιδες και άλλες γυναίκες επαγγελματίες του πολιτιστικού τομέα σε ολόκληρη την ΕΕ έχουν συνήθως μικρότερη πρόσβαση σε πόρους δημιουργίας και παραγωγής, αμείβονται πολύ λιγότερο από τους άνδρες και υποεκπροσωπούνται σε ηγετικές θέσεις και θέσεις λήψης αποφάσεων, καθώς και στην αγορά έργων τέχνης. Οι γυναίκες αντιμετωπίζουν συχνά σεξισμό, έμφυλα στερεότυπα και σεξουαλική παρενόχληση, ενώ η υποεκπροσώπηση και η υποαμειβόμενη εργασία είναι καθεστώς και στη μουσική και στο θέατρο και στις εικαστικές τέχνες.

Ωστόσο, ο φεμινισμός και τα κινήματα αμφισβήτησης επηρέασαν τις γυναίκες στον κόσμο της τέχνης. Τα τελευταία χρόνια γίνονται βήματα και αναγνωρίζεται περισσότερο η αξία των γυναικών καλλιτεχνών, κάποιες από τις οποίες μάλιστα ηγούνται των νέων ρευμάτων πειραματισμού και αναζήτησης. Έργα γυναικών εκτίθενται σε διεθνείς εκθέσεις και κοσμούν πλέον μεγάλα μουσεία. Οι γυναίκες πρωτοπορούν και διεκδικούν δυναμικά την παρουσία τους σε όλους τους χώρους της τέχνης και του πολιτισμού. Πρωτοστατούν στον αγώνα για μια κοινωνία σεβασμού των ανθρωπίνων αξιών και απόλυτης ισότητας. Παλεύουν στους δρόμους και στα κινήματα.

Δυστυχώς, όμως, ακόμα και σήμερα, δεν είναι λίγα τα φαινόμενα διακρίσεων εναντίον τους. Συχνά, νεαρά κυρίως κορίτσια υφίστανται λεκτική ή σωματική βία, ή ακόμα και ανήθικες προτάσεις από μελλοντικούς εργοδότες τους προκειμένου να λάβουν μια θέση εργασίας. Η επικαιρότητα καταδεικνύει ότι τέτοιου είδους περιστατικά λαμβάνουν χώρα σχεδόν καθημερινά.

Για τον λόγο αυτό απαιτείται και στον ανδροκρατούμενο χώρο της τέχνης, όπως και σε όλους τους χώρους της κοινωνικής ζωής όπου εδράζεται η εκάστοτε γυναίκα, ανεξαρτήτως ηλικίας και άλλων πεποιθήσεων, να τύχει απολύτως εφαρμογής μια από τις βασικότερες αρχές του δικαίου, αυτή της ισότητας.

Με τον τρόπο αυτό το φύλο, το δίκαιο και η τέχνη μπορούν να συναντηθούν. Διότι το φύλο εγγράφεται σε έναν πολιτισμό, μορφή του οποίου αποτελεί η τέχνη. Το δίκαιο χαράσσει το πλαίσιο εντός του οποίου εγγράφεται στον ιστορικό χωροχρόνο το φύλο και νοηματοδοτεί, διαμορφώνει, κατηγοριοποιεί εκφάνσεις του. Ισότητα, διακρίσεις, ετερότητα, έμφυλες ταυτότητες, βία κατά των γυναικών, ουσιαστική ισότητα αποτελούν ορισμένες όψεις αυτής της συνάντησης. Καμία συνάντηση του φύλου και του δικαίου δεν μπορεί να γίνει εάν δεν υπάρχει ο πολιτισμός, καθώς το ίδιο το δίκαιο αποτελεί πολύτιμο δείγμα του.

Σε μια εποχή αμφισβήτησης των απόλυτων διαχωριστικών γραμμών και καταπάτησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων των γυναικών εν γένει, η ίδια η τέχνη οφείλει να αναζητά τρόπους κατανόησης των έμφυλων ταυτοτήτων και της κοινωνικής κατασκευής των διαφορών ανάμεσα στα φύλα. Ο εκάστοτε καλλιτέχνης οφείλει να εκθέτει, αμφισβητεί, αποδομεί, απορρίπτει ή ενισχύει τις στερεότυπες αντιλήψεις γύρω από το αρσενικό και το θηλυκό, να επαναπροσδιορίζει τα συμβατικά σχήματα κατανόησης της διαφορετικότητας και να μετατρέπει το σώμα σε ανοιχτό πεδίο διασταύρωσης και προβολής πολλαπλών εικόνων και μηνυμάτων.

Η τέχνη και όσοι την υπηρετούν, απομονωμένοι από κάθε είδους μισαλλοδοξία και φυλετική προκατάληψη, οφείλουν να θέτουν στην κοινωνία επίκαιρα ζητήματα και σύγχρονους προβληματισμούς, εκφράζοντας την ανάγκη αναζήτησης των ορίων της έμφυλης ταυτότητας και εξωστρέφειας σε ό,τι αφορά την ανάγκη απόδειξης μιας οριοθετημένης έμφυλης συμπεριφοράς.

Η ισότητα θέλει πολύ αγώνα και προσπάθεια για να κατακτηθεί. Και έχει φτάσει η ώρα να εκφράσουμε την επιθυμία και τον τρόπο για την αλλαγή σε μια κοινωνία με ίσους όρους για όλους.