Ακούσιες νοσηλείες: Μια απάντηση στον υπουργό Υγείας

Σε πρόσφατη συνέντευξή του στο Ραδιόφωνο 24/7 στους 88,6 και την εκπομπή “Παιχνίδια εξουσίας”, με τον Βασίλη Σκουρή και την Αγγελική Σπανού, ο υπουργός Υγείας Ανδρέας Ξανθός παραδέχθηκε δημόσια ότι το ποσοστό των ακούσιων νοσηλειών σε ψυχιατρικές κλινικές και ιδρύματα στη χώρα μας υπερβαίνει το 60% και ότι αυτό το εξαιρετικά αρνητικό φαινόμενο, σε σύγκριση με τα ευρωπαϊκά δεδομένα, οφείλεται, όπως ισχυρίστηκε, στις επιπτώσεις της κοινωνικοοικονομικής κρίσης που διανύουμε τα τελευταία εννιά χρόνια. Επίσης, αναφέρθηκε σε νομοθετικές πρωτοβουλίες του υπουργείου προκειμένου να υπερβούμε αυτή την στιγματιστική για τους ψυχικά πάσχοντες πρακτική.

Οι αιτίες δεν βρίσκονται μόνο στην κρίση αλλά αποτελούν συστημικά προβλήματα του συνόλου της οργάνωσης των ψυχιατρικών υπηρεσιών στη χώρα μας. Αυτές οι δομικές δυσλειτουργίες επιδεινώθηκαν με την κρίση.

Τα τελευταία στοιχεία της “Μελέτης ακούσιων νοσηλειών στην Αθήνα» (ερευνητικό πρόγραμμα που ξεκίνησε το 2011) δείχνουν ότι υπάρχει ανησυχητική αύξηση των μηχανικών καθηλώσεων. Ειδικότερα:

Στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο της Κας Αιμιλίας Πανάγου, ψυχολόγου και ειδικής επιστήμονος στον Συνήγορο του Πολίτη, προκύπτουν τα εξής:

Παρατηρήθηκε χρήση καθήλωσης χωρίς αιτιολόγηση, πλημμελής τήρηση του βιβλίου καθηλώσεων σε κάποιες περιπτώσεις.

 Προηγούμενες ακούσιες νοσηλείες και σοβαρότητα της νόσου σχετίζονται με τη χρήση της μηχανικής καθήλωσης.

Το «ανοιχτό» / «κλειστό» Τμήμα δεν φαίνεται να επηρεάζει την ιατρική κρίση ως προς την απόφαση για χρήση της μηχανικής καθήλωσης σε ασθενείς.

Η ανεπάρκεια νοσηλευτικού προσωπικού και η δυσκολία εφαρμογής τεχνικών αποκλιμάκωσης φαίνεται να επηρεάζουν τη χρήση του μέτρου σε ασθενείς.

Το Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, το οποίο κυρώθηκε με το ν.2462/1997, στο άρθρο 7 αναφέρει: «Κανείς δεν υποβάλλεται σε βασανιστήρια ούτε σε ποινές ή μεταχειρίσεις  σκληρές, απάνθρωπες ή εξευτελιστικές.»

Επίσης, η Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία του Ο.Η.Ε., η οποία κυρώθηκε με το ν. 4074/2012, στο άρθρο 15 «Απαλλαγή από βασανιστήρια ή σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή τιμωρία» αναφέρει: «Κανείς δεν υποβάλλεται σε βασανιστήρια ή σε σκληρή, απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση ή ποινή.»

Στο πλαίσιο αυτό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT -ΕΠΒ), η οποία επισκέφθηκε πρόσφατα τη χώρα μας, έχει εκπονήσει συστάσεις και πρότυπα αναφορικά με τον περιορισμό και την αυστηρή παρακολούθηση της χρήσης μέτρων περιορισμού κατά την ψυχιατρική νοσηλεία, και τις ασφαλιστικές δικλείδες του πλαισίου εφαρμογής αυτών σε εξαιρετικές περιπτώσεις.

Σύμφωνα με τα στοιχεία από την Α Φάση της έρευνας (2011-2016) πάνω από τις μισές νοσηλείες του Ψ.Ν.Α. αφορούν σε ακούσιες νοσηλείες, με το 30% αυτών να εκτελούνται αυτεπάγγελτα, ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά ακούσιων νοσηλειών σε Ψυχιατρικό Τμήμα Γενικού Νοσοκομείου της Αττικής ξεπέρασαν το 68%. Στο 55% των περιπτώσεων ακούσιας νοσηλείας στο Ψ.Ν.Α., αιτία ενεργοποίησής της είναι η «επιθετικότητα» και στο 34,2% η «ασυνέχεια στην φαρμακευτική αγωγή», παράγοντες οι οποίοι δεν αποτελούν απαραίτητα στοιχεία ψυχοπαθολογίας του ατόμου, αλλά συχνά αποδίδονται στην αντίληψη του οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος, στα κενά στην περίθαλψη και σε έλλειμμα συνέχειας στη φροντίδα στην κοινότητα. Αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο το 13,8% από τους ασθενείς αυτής της κατηγορίας που εξέρχονται του νοσοκομείου παραπέμπονται σε Δομές Κοινοτικής Ψυχιατρικής, ενώ χωρίς καν πρόταση παραπομπής παραμένει το 32,2%. Επιπροσθέτως, οι ερευνητές υπογραμμίζουν το πολύ ανησυχητικό φαινόμενο της «περιστρεφόμενης πόρτας», ήτοι της επανεισαγωγής των ίδιων των ασθενών εντός του ιδίου έτους, το οποίο στη συγκεκριμένη περίπτωση υπερβαίνει το 60%.

Τα αποτελέσματα αυτά αναδεικνύουν δομικές δυσλειτουργίες σε όλο το «σύστημα υπηρεσιών ψυχικής υγείας» στη χώρα μας. Ενδεικτικά, αναφέρεται η πλημμελής ή μη εφαρμογή του νόμου περί αναγκαστικών νοσηλειών, ο «κοινωνικός αυτοματισμός» μεταξύ ψυχιατρικού και δικαστικού συστήματος, ώστε να προκρίνεται ως μέσο ρουτίνας η «λύση» της αναγκαστικής νοσηλείας, το έλλειμμα συνέχειας της φροντίδας και των κοινοτικών δομών ψυχιατρικής φροντίδας, ο κατακερματισμός και ο χαμηλού επιπέδου συντονισμός μεταξύ των υπηρεσιών, καθώς και η ανεπαρκής εκπαίδευση των επαγγελματιών ψυχικής υγείας

Κατά συνέπεια, οι μείζονες προκλήσεις που τίθενται απέναντι στους εταίρους του χώρου της ψυχικής υγείας και της μετέωρης ψυχιατρικής μεταρρύθμισης οφείλουν να έχουν χαρακτήρα «πρόληψης» ενάντια:

• στον αποκλεισμό ή την υποβάθμιση της ψυχικής υγείας από τις προτεραιότητες της κοινωνικής πολιτικής και της ευρύτερης πολιτικής της υγείας

• στον περαιτέρω κατακερματισμό και την αποδυνάμωση του δικτύου των δομών ψυχικής υγείας

• στην επαγγελματική εξουθένωση των λειτουργών της ψυχικής υγείας.

Από τον Οκτώβριο του 2017 το Υπουργείο Υγείας ανέθεσε σε Ομάδα Εργασίας την επικαιροποίηση του θεσμικού πλαισίου για την ακούσια νοσηλεία λαμβάνοντας υπόψη τις συστάσεις τόσο Διεθνών Οργανισμών όσο και Εθνικών Αρχών Προάσπισης Δικαιωμάτων των Ψυχικά Ασθενών. Από πρόσφατη συνάντηση εργασίας της Ομάδας με εταίρους ψυχικής υγείας, διαφαίνεται πως οι νέες προβλέψεις έρχονται να «διορθώσουν» διαδικασίες που προκαλούσαν σοβαρές παραβιάσεις των δικαιωμάτων των ασθενών, όπως τη μεταφορά των ακούσιων ασθενών προς τις Ψυχιατρικές Κλινικές με ΕΚΑΒ κι όχι με αστυνομικά οχήματα, την παρακολούθηση της κατ’ εξαίρεση χρήση μέτρων περιορισμού κατά την ψυχιατρική νοσηλεία, την θεσμοθέτηση της υποχρεωτικής θεραπείας στην κοινότητα κλπ, προκειμένου να μειωθούν τα υψηλά ποσοστά ακούσιας νοσηλείας στη χώρα μας.

Η ερευνητική ομάδα του προγράμματος για τη “Μελέτη των ακούσιων νοσηλειών” υπογραμμίζει τη σοβαρότητα του θέματος, το οποίο συσχετίζει με το έλλειμμα δημοκρατίας στη διαχείριση των συγκεκριμένων –και όχι μόνο– ασθενών και προτείνει:

• Την ενεργό συμμετοχή των ασθενών και των οικείων τους στη λήψη αποφάσεων.

• Την ειδική εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας στα ως άνω ζητήματα.

• Την προσαρμογή του νομοθετικού πλαισίου με στόχο την εναρμόνισή του στα νέα δεδομένα της κρίσης και των πιέσεων που ασκούνται στο σύστημα υγείας.

• Την ανάπτυξη εκτεταμένων σε εθνικό επίπεδο προγραμμάτων έρευνας, παρακολούθησης και παρέμβασης κατά τα πρότυπα πρόσφατης δράσης που υλοποιήθηκε στο Κέντρο Ημέρας της ΕΠΑΨΥ στο Μαρούσι σε συνεργασία με το Ψυχιατρικό Τμήμα του Σισμανογλείου, η οποία έδειξε ότι με συστηματική παρέμβαση κατ’ οίκον σε σοβαρές ψυχιατρικές παθολογίες σε διάστημα δύο ετών, ο αριθμός των νοσηλειών μειώθηκε κατά 82%, σε σύγκριση με την προ της παρέμβασης περίοδο.

• Την ανάπτυξη πιλοτικών προγραμμάτων πρώιμης παρέμβασης στην ψύχωση από πανεπιστημιακές ψυχιατρικές κλινικές σε συνεργασία με πιλοτικές κοινοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας.

Στην περίπτωση που υιοθετηθεί το μέτρο υποχρεωτικής θεραπείας στην κοινότητα είναι πρωταρχικής σημασίας να εξασφαλιστούν όλες οι απαραίτητες θεσμικές και τεχνικές προϋποθέσεις προκειμένου ένα τέτοιο μεταρρυθμιστικό μέτρο να υλοποιηθεί στην πράξη και να μην αποτελέσει θλιβερή επανάληψη της μη εφαρμογής του προηγούμενου νόμου 2071/92 για τις ακούσιες νοσηλείες. Σαράντα χρόνια μετά την ψήφιση από το ιταλικό κοινοβούλιο του νόμου 180/78 (11 Μαίου 1978), του αποκαλούμενου νόμου Φράνκο Μπαζάλια, προς τιμήν του μεγάλου Ιταλού ψυχιάτρου μεταρρυθμιστή ο οποίος συνέβαλε καταλυτικά στην κατάργηση και μετασχηματισμό των ασύλων και στον εξανθρωπισμό της ψυχιατρικής, στην Ελλάδα βρισκόμαστε ακόμη σε μια θλιβερά επαναλαμβανόμενη περίοδο διαχείρισης των θεμελιωδών αντιφάσεων της ψυχιατρικής. Η αντίφαση μεταξύ θεραπείας και κοινωνικού ελέγχου, ο αντιψυχιατρικός λαϊκισμός και η αδράνεια απέναντι στην νεοιδρυματική λογική του βιοιατρικού μοντέλου αποτελούν μείζονες αντιστάσεις για την ολοκλήρωση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στη χώρα μας.

* Προκειμένου να συνεχιστεί η μελέτη για την περαιτέρω επιστημονική τεκμηρίωση του φαινομένου των αναγκαστικών νοσηλειών στη χώρα μας (Β’Φάση, 2017-2019)),  έχει κατατεθεί μια ολοκληρωμένη ερευνητική πρόταση στην Γ.Γ Ερευνας και Τεχνολογίας,με την συμμετοχή 5 Ελληνικών Πανεπιστημίων, μιας ΜΚΟ και συνεργασία ξένων εμπειρογνωμόνων,  ώστε να  υπάρχει ένα αξιόπιστο ετήσιο  δείγμα σε  Αθήνα, Θεσσαλονίκη και Αλεξανδρούπολη.

*Ο Στέλιος Στυλιανίδης είναι καθηγητής κοινωνικής ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ψυχίατρος-ψυχαναλυτής και επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος για τη “Μελέτη των ακούσιων νοσηλειών”