Ανήλικοι στις φυλακές: Το αποκρουστικό πρόσωπο του τιμωρητισμού

Στο πρόσφατο νομοσχέδιο του Υπουργείου Δικαιοσύνης που έχει αναρτηθεί σε δημόσια διαβούλευση και συζητείται με πολλή ένταση, προβλέπεται ο εγκλεισμός των ανηλίκων για όλες ανεξαιρέτως τις κακουργηματικές πράξεις που διαπράττουν.

Η διάταξη, προσπαθεί να κατευνάσει το φόβο του κοινού για τη φαινόμενη, χωρίς βέβαια να υπάρχει πρόσφατη σχετική έρευνα, αύξηση της νεανικής εγκληματικότητας. Έχει προηγηθεί η δραματική παρουσίαση από τα ΜΜΕ συγκεκριμένων βίαιων πράξεων με δράστες ανηλίκους, που εμφανίζεται ως ανησυχητική τάση. Έτσι η φυλακή παρουσιάζεται ως η μοναδική αποτελεσματική απάντηση για την αντιμετώπιση του εγκλήματος και αυτή τη θέση εκφράζει και το συγκεκριμένο νομοσχέδιο.

Αποκρύπτονται, ωστόσο, πάγιες θέσεις της επιστήμης επαρκώς τεκμηριωμένες από πλήθος ερευνών, που έχουν καταδείξει, ότι συχνά η παραβατική συμπεριφορά αποτελεί επιφαινόμενο της ηλικιακής ανωριμότητας, η δε πρώιμη εμπλοκή με την ποινική διαδικασία είναι επώδυνη, τραυματική αλλά και παράγοντας υποτροπής. Τις δυσμενείς αυτές συνέπειες μόνο τα εξωιδρυματικά μέτρα είναι ικανά να απομακρύνουν, καθώς δρουν στο πεδίο της πρόληψης και όχι της τιμωρίας και για αυτό βρίσκονται και στην προμετωπίδα του οικείου δικαίου.

Δυστυχώς την ίδια στιγμή, που στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες οι ανήλικοι παραβάτες απομακρύνονται από τη φυλακή με την επιβολή εναλλακτικών της κράτησης μέτρων, στην Ελλάδα ακολουθείται ακριβώς η αντίθετη πορεία: περισσότερη φυλακή και λιγότερη επανένταξη. Η σημερινή πρόβλεψη και για τη δική μας έννομη τάξη αποτελεί πισωγύρισμα στις διατάξεις πριν την τροποποίηση του 2010, που περιόρισε τη φυλάκιση ανηλίκων μόνο σε εκείνα τα κακουργήματα που εμπεριέχουν στοιχεία βίας.

Στην ανάλυση συνεπειών της ρύθμισης διαβάζουμε ότι με την υφιστάμενη διάταξη έχουν εντοπιστεί να ευρίσκονται εκτός του ρυθμιστικού πεδίου της διάταξης περιπτώσεις σοβαρότατων κακουργημάτων μείζονος ποινικής και κοινωνικής απαξίας (λ.χ. διακεκριμένη διακίνηση ναρκωτικών, παράνομη προώθηση αλλοδαπών) που αν τις τελούσε ενήλικος, οι επαπειλούμενες ποινές θα ήταν πολυετείς πρόσκαιρες καθείρξεις.

Σημειώνεται στην ίδια ανάλυση ότι οι οριζοντίως ευμενείς διατάξεις για τους ανηλίκους επιφέρουν συχνά αντίθετα αποτελέσματα καθώς τους καθιστούν πρόσφορους σε εκμετάλλευση από εγκληματικές οργανώσεις (π.χ. για να διακινούν ναρκωτικά) επειδή ακριβώς δεν απειλούνται με στερητικές της ελευθερίας ποινές λόγω της ανηλικότητας. Δηλαδή το στοιχείο της ευαλωτότητας λόγω ηλικίας, που καθιστά τους ανηλίκους άθυρμα στα χέρια επιτήδειων εγκληματιών αντί να αποτελέσει όρο προστασίας τους, θα αποτελεί όρο αυστηρότερης τιμωρίας ή καλύτερα όρο εξόντωσης. Ο νομοθέτης μοιάζει να μην γνωρίζει, ότι δεν υπάρχει διαπαιδαγώγηση μέσω της ποινής, αλλά διαπαιδαγώγηση αντί της ποινής.

Πρόκειται για διάταξη που αποθεώνει τον τιμωρητισμό κόντρα στις σύγχρονες αντιλήψεις για μια αντεγκληματική πολιτική, που θέλει να στοχεύει στην ένταξη και όχι στον αποκλεισμό, επιδεικνύοντας το πιο αποκρουστικό του πρόσωπο, τη φυλάκιση ουσιαστικά εφήβων.

Παραβλέπει το στοιχείο του επηρεασμού της ενοχής από την ανηλικότητα, όντας άλλοτε άστοχη και άλλοτε δυσανάλογη. Όλοι όμως γνωρίζουμε από την ιστορία, ότι με τις σκληρές ποινές ποτέ δεν αποδόθηκε δικαιοσύνη, ο δε πολυπόθητος στόχος της ασφάλειας απομακρύνεται, όταν κυριαρχεί η αδικία που παράγει εγκληματικότητα και κοινωνική αποσύνθεση στη θέση της κοινωνικής ευρυθμίας. Και αυτή η παραδοχή θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη, ειδικά όταν τα θύματά της είναι ανήλικοι.

Η Ματίνα Πούλου είναι Δικηγόρος/ΔΝ και πρώην μέλος Κεντρικού Επιστημονικού Συμβουλίου Φυλακών