Αρχαία λουτρά στη Θεσσαλία

Στη Θεσσαλία εδώ και χρόνια έχουν εντοπιστεί -και εν μέρει ανασκαφεί- αρκετά λουτρά, κυρίως των ρωμαϊκών χρόνων αλλά και παλαιοχριστιανικών, βυζαντινών και οθωμανικών χρόνων.

Αυτό αναφέρουν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Λεωνίδας Π. Χατζηαγγελάκης, αρχαιολόγος, επίτιμος διευθυντής ΛΔ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων και η Νεκταρία Αλεξίου, αρχαιολόγος της ΙΕ΄ Εφορείας Προϊστορικών Κλασσικών Αρχαιοτήτων, με αφορμή την παρουσίαση σχετικής εργασίας στο 3ο Αντάμωμα των Καραγκούνηδων που πραγματοποιείται στα Φάρσαλα.

Σε ό,τι αφορά τα λουτρά στη Θεσσαλία, ο κ. Χατζηαγγελάκης αναφέρεται σε παλιότερα ευρήματα, όπως στη Λάρισα, όπου από την ΙΕ΄ ΕΠΚΑ ανασκάφηκαν δυο μεγάλα συγκροτήματα λουτρών με ψηφιδωτά δάπεδα, υπόκαυστα, υδραυλικές εγκαταστάσεις και μαρμάρινους λουτήρες που χρονολογούνται στους αυτοκρατορικούς χρόνους.

Στον αρχαιολογικό χώρο των Νερόμυλων Αγιάς ανασκάφηκε βαλανείο που πιθανόν έχει σχέση με τον Ασκληπιό και τη λατρεία του. Τα Ασκληπιεία και τα λουτρά ήταν κτισμένα σε σημεία φυσικής ομορφιάς, κοντά σε φυσικά νερά και σε πηγές.

Επίσης, στον αρχαιολογικό χώρο του Ασκληπιείου Τρίκκης αποκαλύφθηκε από την ΙΕ΄ ΕΠΚΑ λουτρικό συγκρότημα ρωμαϊκών χρόνων. Στο χωριό Ρίζωμα των Τρικάλων, σε αυλή μέσα στο χωριό, ο ίδιος διαπίστωσε τμήματα από εγκατάσταση λουτρού ρωμαϊκών χρόνων.

Στη Μητρόπολη Καρδίτσας στη δεκαετία 1990 από την ΙΓ΄ ΕΠΚΑ ανασκάφηκε εν μέρει τμήμα λουτρών, με τη θαυμαστή παράσταση, την αρπαγή της Ευρώπης από τον Δία, σε ένα από τα ψηφιδωτά δάπεδα. Στην Ανάβρα Καρδίτσας σε οικόπεδα και αυλές οικιών εντοπίστηκαν στοιχεία λουτρικής εγκατάστασης.

Στην εθνική οδό Καρδίτσας-Λαμίας, στον κόμβο του Αγ. Βησσαρίου είχε ανασκαφεί στο παρελθόν λουτρό της οθωμανικής εποχής. Η παράδοση της λήψης λουτρών από τους κατοίκους της περιοχής συνεχίζεται με τα δημόσια λουτρά της Λουτροπηγής, της Καίτσας κ. ά.

Λουτρά Συκεώνα

Σύμφωνα με τους ερευνητές, βόρεια του προϊστορικού οικισμού “Ζευγαρολίβαδο” και δυτικά του χωριού Συκεώνας, στη θέση “Γαλανόβρυση”, 500 μ. δεξιά της επαρχιακής οδού Λάρισας – Καρδίτσας, διερευνήθηκαν, αρχιτεκτονικά λείψανα λουτρών ρωμαϊκών χρόνων.

Αποκαλύφθηκαν δύο τετράπλευροι ευμεγέθεις χώροι, με ψηφιδωτά δάπεδα που φέρουν γεωμετρικά σχήματα, λουτήρας-piscina, αγωγοί ύδατος, ανάμεσά τους και μολύβδινος αγωγός, πήλινοι σωλήνες θέρμανσης, τμήμα του υπόκαυστου για το θερμό λουτρό, άλλοι μικρότεροι ορθογώνιοι χώροι.

Η λιθοδομή του κτιρίου των λουτρών έχει διατηρηθεί σε ύψος έως 0,70 μ. Οι τοίχοι ήταν κατασκευασμένοι από αργούς λίθους στα θεμέλια και ανωδομή από τετράγωνες οπτοπλίνθους. Αφαιρέθηκε, προσθέτει, στρώμα καταστροφής από πήλινες κεραμίδες στέγης. Συγκεντρώθηκε άφθονη κεραμική, νομίσματα ρωμαϊκών χρόνων και άλλα ευρήματα.

Σημαντικό εύρημα αποτελεί τμήμα μαρμάρινου αγαλματιδίου που ταυτίζεται με τον ημίθεο Ηρακλή. Για τη συντήρηση των ψηφιδωτών δαπέδων, για τη στερέωση των λίθινων τμημάτων των τοίχων των ρωμαϊκών λουτρών και των κονιαμάτων που βρίσκονται ακόμα στη θέση τους έχει συνταχθεί ειδικό τεύχος μελέτης. Το λουτρικό συγκρότημα του Συκεώνα έχει μερικώς αποκαλυφθεί. Με βάση την τοιχοποιία, τα ψηφιδωτά δάπεδα και την κεραμική χρονολογείται στο 2ο αι. μ. Χ.

Για την προστασία και την ανάδειξη των λουτρών στον Συκεώνα, σύμφωνα με τον κ. Χατζηαγγελάκη, είχε συνταχθεί και κατατεθεί πρόταση για ένταξή του στο ΕΣΠΑ. Οι εγκαταστάσεις εισόδου χωροθετούνται στην ανατολική πλευρά του αρχαιολογικού χώρου.

Το μνημείο θα στεγάσει στέγαστρο κατάλληλα διαμορφωμένο, ώστε να το προστατεύει και να προφυλάσσει από κάθε φυσική παρενέργεια.

Για την προστασία του προτείνεται περιμετρική περίφραξή του, εξωτερικός φωτισμός του χώρου, ενώ άμεσο μέλημα είναι ο καθαρισμός και η συντήρηση του μνημείου. Στέγαστρο για την υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων χωροθετείται στα ανατολικά του μνημείου των ρωμαϊκών λουτρών, ενώ για την εξυπηρέτηση του κοινού προτείνεται να δημιουργηθεί χώρος στάθμευσης ΙΧΕ οχημάτων και μικρών λεωφορείων.

Δημόσια και ιδιωτικά λουτρά

Μιλώντας για τα λουτρά, οι δύο επιστήμονες τόνισαν πως από τα προϊστορικά χρόνια υπήρχαν εγκαταστάσεις λουτρών σε ιδιωτικούς χώρους και στα μινωικά και μυκηναϊκά ανάκτορα της 2ης χιλιετίας π. Χ.

Λουτρικές δημόσιες εγκαταστάσεις, αλλά και ιδιωτικά λουτρά, βρέθηκαν σε προϊστορικούς οικισμούς, σε συγκροτήματα κατοικιών και ανακτόρων, όπως αυτά της Κνωσού και της Τίρυνθας.

Από τον Όμηρο ακόμη πληροφορούμαστε πως οι ήρωες μετά από ένα μακρύ ταξίδι ή μια μάχη απολάμβαναν το λουτρό τους για την καθαριότητα και την ξεκούραση του σώματός τους (π. χ. το λουτρό που προσφέρει η Κίρκη στον Οδυσσέα, όταν αυτός ναυαγεί στο νησί της).

Ακόμη τα Ομηρικά έπη αντανακλούν τις αντιλήψεις των Αχαιών για την καθαρτήριο δύναμη του νερού και αποτυπώνουν τη βαθιά σχέση των ιεροτελεστιών με το νερό. Στα Ομηρικά έπη βρίσκουμε μαρτυρίες για ψυχρά και για θερμά λουτρά, τα οποία φαίνεται να ήταν συνήθεια τόσο των ανδρών, όσο και των γυναικών.

Η καθαριότητα και η υγιεινή του σώματος, καθώς και η γυμναστική θεωρούνταν απαραίτητες πρακτικές για την υγεία και την ευεξία των ανθρώπων και μάλιστα των νέων. Ακόμη, στις παλαίστρες και στα γυμνάσια, όπου αθλούνταν τα παιδιά, οι έφηβοι και οι άνδρες, υπήρχαν κρήνες ή φορητές λεκάνες για την καθαριότητα του σώματος μετά την άθληση.

Λουτήρες, βαθιές κυκλικές λεκάνες και πύελοι…

Βασικός εξοπλισμός των λουτρών ήταν οι λουτήρες, μεγάλες και αρκετά βαθιές κυκλικές λεκάνες κατασκευασμένες από πηλό ή λίθο – μάρμαρο, που στηρίζονταν σε ψηλό υποστήριγμα – πόδι με μορφή κίονα. Οι πύελοι, μικρές καθιστές μπανιέρες, τοποθετημένες μερικώς μέσα στο δάπεδο.

Υπήρχαν, σύμφωνα με τον κ. Χατζηαγγελάκη, και φορητές λεκάνες για το πλύσιμο των μικρών παιδιών ή μερών του σώματος. Τα θερμά λουτρά γνωρίζουν μεγάλη ανάπτυξη κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, τα γνωστά ως θέρμες (μεγάλες λουτρικές εγκαταστάσεις) και βαλανεία (μικρού μεγέθους). Η αρχιτεκτονική τους κατά τη ρωμαϊκή εποχή αποκτά μνημειακό χαρακτήρα με μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα.

Οι κύριοι χώροι είναι μια αίθουσα για το αποδυτήριο (apodyturium) και το Frigidarium, μια μικρή τετράγωνη ορθογώνια αίθουσα με τετράγωνη δεξαμενή νερού για τα ψυχρά λουτρά, το Tepidarium, αίθουσα συνήθως κυκλικού σχήματος με οκτώ λεκάνες σε κύκλο και πιθανώς ένα χάλκινο λέβητα για το χλιαρό λουτρό και Caldarium, χώρος επίσης κυκλικού σχήματος συνήθως με θέσεις λουομένων για τα θερμά λουτρά με θερμαινόμενο πάτωμα και τοίχους που στεγάζεται με θόλο. Διακρίνονται ακόμη εγκαταστάσεις δεξαμενών, θέρμανσης νερού και υπόκαυστων κάτω από τα δάπεδα.

Οι λουόμενοι άλλαζαν πρώτα στο αποδυτήριο και κατόπιν έκαναν το κρύο μπάνιο τους. Στη συνέχεια περνούσαν στην αίθουσα για το χλιαρό λουτρό ώστε να προσαρμοστεί προοδευτικά το σώμα από τη χαμηλή θερμοκρασία του κρύου λουτρού σε αυτή του επόμενου, θερμού λουτρού. Ο τελικός προορισμός του λουόμενου ήταν το ζεστό νερό. Τα λουτρά έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην σωματική και ψυχική υγεία των ανθρώπων και αποτέλεσαν κέντρα συναντήσεων και κοινωνικών συναναστροφών, χώρους επικοινωνίας και διασκέδασης.

Πηγή: ΑΠΕ – ΜΠΕ (πηγή φωτογραφίας: karditsa-net.gr)