Εφηβική βία: Οι ευθύνες της πολιτείας

Το τελευταίο χρονικό διάστημα καταγράφονται όλο και περισσότερα περιστατικά εφηβικής βίας, είτε μεταξύ ομηλίκων, είτε ακόμα και σε βάρος μεγαλύτερων ατόμων ή και γονέων (όπως η περίπτωση του 17χρονου που σκότωσε τον κακοποιητικό πατέρα του).

Τα περιστατικά επομένως σίγουρα έχουν διαφοροποιήσεις μεταξύ τους, τόσο στο είδος βίας που ασκείται (π.χ. σωματική, σεξουαλική, ψυχολογική, συνδυασμός των παραπάνω) αλλά και ως προς τα χαρακτηριστικά δραστών/θυμάτων, τις συνθήκες εκδήλωσης της βίας κ.α. Το κοινό τους στοιχείο όμως, όπως καταγράφεται και στον δημόσιο διάλογο, είναι ότι η βία προέρχεται από άτομα σε εφηβική ηλικία. Τι μπορεί να πυροδοτεί τη βία από ανήλικους δράστες, τι την εντείνει αλλά και ποιος είναι ο ρόλος που πρέπει να έχει ένα οργανωμένο κράτος απέναντι στο φαινόμενο;

Ας ξεκινήσουμε αναγνωρίζοντας ότι η εφηβική βία είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο και ως τέτοιο πρέπει να το αντιμετωπίζουμε -και κάθε περιστατικό έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Επιπλέον μέσα στους παράγοντες εκδήλωσής της υπάρχουν συχνά στοιχεία που εδράζουν στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη και την προσωπικότητα κάθε παιδιού, και τις συνθήκες ανατροφής και αλληλεπίδρασης στην οικογένεια και το στενό περιβάλλον του.

Αν μείνουμε όμως μόνο σε αυτά τα στοιχεία υποβιβάζουμε ένα σοβαρό και σύνθετο κοινωνικό φαινόμενο σε μια έκφραση προσωπικής ή οικογενειακής «παθολογίας» -όταν αποδεδειγμένα είναι πολλά παραπάνω. Η εφηβική βία και η έξαρσή της εύλογα θεωρούνται ένα καμπανάκι για το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο εκφράζονται -ένδειξη ότι κάτι στον τρόπο που λειτουργούν κράτος, θεσμοί, κοινωνικές ισορροπίες και δημοκρατικές διαδικασίες δεν πηγαίνει καλά.

Η εφηβική βία έχει μελετηθεί εδώ και δεκαετίες και ανάμεσα στους παράγοντες που αποδεδειγμένα την ενισχύουν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους βρίσκονται ζητήματα όπως η ανεργία και οι συνθήκες φτώχειας της οικογένειας, αλλά και του ευρύτερου περιβάλλοντος, επιμέρους συνθήκες όξυνσης μιας κοινωνικής κρίσης ή του αισθήματος κοινωνικής ανασφάλειας και αδικίας, η απουσία προστατευτικών παραγόντων νοηματοδότησης και αντιμετώπισης της κοινωνικής αδικίας (π.χ. ελλείψεις στην εκπαίδευση και αδύναμο σχολικό περιβάλλον), ένα αίσθημα κανονικοποίησης ή και νομιμοποίησης της βίας και της ατιμωρησίας στο εκάστοτε κοινωνικό συγκείμενο.

Με αυτή την έννοια μπορούμε να σκεφτούμε πολλά στοιχεία που μπορεί τα τελευταία χρόνια να έχουν αποτελέσει τη σπίθα που εντείνει ή ενεργοποιεί τα παραπάνω: παγκόσμια ερεθίσματα, όπως η πανδημία του κόβιντ, η καραντίνα αλλά και οι πρώτες σκληρές ενδείξεις της κλιματικής κρίσης και των απειλητικών συνεπειών της, αλλά και εγχώρια δεδομένα όπως αποτυχίες του κράτους στην αντιμετώπιση των παραπάνω, το αίσθημα φτώχιας των πολιτών στην Ελλάδα που καταγράφεται σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα, τα ελλιπή δημοκρατικά αντίβαρα σε μια σειρά από ζητήματα στα οποία κανονικά θα έπρεπε να έχει καλλιεργηθεί ένα αίσθημα απόδοσης δικαίου ή κόκκινων γραμμών που δεν ξεπερνιούνται σε ένα δημοκρατικό κράτος (π.χ. υποκλοπές, ξενοφοβική ρητορική, επαναπροωθήσεις), ατιμώρητη και επαναλαμβανόμενη αστυνομική βία, συχνά σε βάρος νέων ατόμων, αίσθημα ατιμωρησίας, απουσία ανάληψης ευθύνης και σχετικοποίηση της κοινωνικής αδικίας -όπως στην περίπτωση της θεσμικής αντιμετώπισης του τραγικού δυστυχήματος στα Τέμπη.

Όλα αυτά φτιάχνουν ένα περιβάλλον ιδανικό για να ενταθούν οι ενδείξεις των παθολογιών αυτών του συστήματος -και κατά κανόνα είναι τα παιδιά και τα έφηβα άτομα αυτά που αυτόματα σηκώνουν το βάρος να δείξουν, με τον δύσκολο τρόπο, ότι κάτι δεν πάει καλά στο πλαίσιο στο οποίο μεγαλώνουν και για το οποίο ακόμα δεν έχουν ούτε ευθύνη ούτε επιλογή.

Εδώ χρειάζεται προσοχή -με τα παραπάνω δεν υποστηρίζουμε ότι σε άλλες ιστορικές περιόδους δεν υπήρχαν ενδείξεις ελλειμματικής λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών ή έντονο αίσθημα αδικίας ή ανασφάλειας. Κάθε εποχή όμως οφείλουμε να την κρίνουμε σύμφωνα με την εξέλιξη που έχει προηγηθεί και τις προσδοκίες που έχουν καλλιεργηθεί για το τι θεωρείται κανονικότητα, ασφάλεια, δικαιοσύνη και δημοκρατία σε παροντικό χρόνο.

Τα τωρινά έφηβα άτομα δεν έχουν ζήσει π.χ. εμπόλεμη περίοδο στην Ευρώπη ώστε να συγκρίνουμε την τωρινή τους πραγματικότητα με την τότε κρίσιμη εποχή. Κρίσιμο, επικίνδυνο και απειλητικό για αυτά, όπως και για κάθε δημοκρατικό πολίτη, ορθώς είναι αυτό που σύμφωνα με την εξέλιξη της κοινωνίας μας θα έπρεπε σήμερα να θεωρείται αυτονόητο -αλλά δεν είναι.

Ας μιλήσουμε με παραδείγματα: έμφυλη βία υπήρχε πάντα. Τα τελευταία χρόνια όμως αυτή συζητείται πολύ περισσότερο, τα τραγικά της αποτελέσματα έρχονται όλο και περισσότερο στην επιφάνεια, οι καταγγελίες αυξάνονται, όπως όμως και τα παραδείγματα της αποτυχίας των θεσμών να δείξουν επάρκεια στην πρόληψη και την αντιμετώπιση των καταγγελιών πολλών γυναικών (όπως στην πρόσφατη γυναικοκτονία όπου το θύμα τα είχε κάνει όλα σωστά, σύμφωνα με τις οδηγίες των Αρχών, οι οποίες όμως απέτυχαν οικτρά να την προστατέψουν).

Την ίδια ώρα που οι γυναικοκτονίες, η ισότητα γυναικών και ΛΟΑΤΚΙ+, οι έννοιες της συναίνεσης και της παρενόχλησης βρίσκονται διαρκώς στον δημόσιο διάλογο, αυξάνοντας και τις αντιδραστικές και ακροδεξιές φωνές, τα έφηβα άτομα που έχουν περισσότερη πρόσβαση στην πληροφορία από ποτέ δεν έχουν ασφαλές και προκαθορισμένο πλαίσιο να συζητήσουν αυτά τα ζητήματα: η συμπεριληπτική σεξουαλική αγωγή εξακολουθεί να μην έχει εισαχθεί στα σχολεία, αφήνοντας τα παιδιά μακριά από την ορθή πληροφόρηση αλλά κι από ένα αίσθημα θεσμικής ασφάλειας και συμπερίληψης.

Την ίδια ώρα που ζητήματα γύρω από τη δημοκρατία, την ισότητα, τον πόλεμο (με αφορμή την Ουκρανία και τη Γάζα), τον ρατσισμό και τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες συζητιούνται στα κυρίαρχα ΜΜΕ, αλλά και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καταργήθηκε από το Λύκειο το μάθημα της Κοινωνιολογίας -ενώ τα μαθήματα κοινωνικών επιστημών μπορούν να παρέχουν γνώση και νοηματοδότηση όλων των παραπάνω συγκρουσιακών ζητημάτων, αλλά και ένα αίσθημα ασφαλούς χώρου ώστε τα έφηβα άτομα να εκφράζουν ελεύθερα τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους για όσα τα απασχολούν στο κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο μεγαλώνουν και στο οποίο πρόκειται να ενταχθούν άμεσα ως ισότιμοι πολίτες.

Τέτοια μαθήματα ταυτόχρονα μπορεί να είναι και η ευκαιρία για τα νέα άτομα να μάθουν να επιλύουν δημοκρατικά τις μεταξύ τους συγκρούσεις ή διαφωνίες χωρίς βία, κάτι που ταυτίζεται με έναν κομβικό ρόλο που θεωρητικά καλείται να παίξει το σχολικό περιβάλλον: να εκπαιδεύει και να προετοιμάζει τους νέους δημοκρατικούς πολίτες.

Ενδεικτικά:

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας τοποθετεί στρεσογόνους κοινωνικούς παράγοντες όπως η φτωχοποίηση ή/και η ανεργία στην οικογένεια στους βασικούς παράγοντες επικινδυνότητας για την εφηβική βία. Επιπλέον ορίζει τη συμπερίληψη του μαθήματος της Σεξουαλικής Εκπαίδευσης στα σχολεία ως έναν από τους βασικούς παράγοντες πρόληψης του φαινομένου. Η Αμερικανική Ακαδημία Παιδικής και Εφηβικής Ψυχιατρικής προσθέτει ότι στους παράγοντες υψηλού κινδύνου για την έξαρση της εφηβικής βίας είναι η (χαμηλή) ποιότητα διακυβέρνησης, οι νομοθετικές πρωτοβουλίες και το κατά πόσο μία κυβέρνηση εστιάζει ή όχι σε πολιτικές ενίσχυσης της εκπαίδευσης και της κοινωνικής προστασίας.

Επιπλέον, στους παράγοντες πρόληψης συμπεριλαμβάνει την πρόσβαση ή μη των παιδιών σε μαθήματα ενίσχυσης των κοινωνικών τους δεξιοτήτων. Με αυτή την έννοια η κανονικοποίηση (ή άρνηση εκ μέρους των θεσμών) της έντασης των κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων, αλλά και η κανονικοποίηση της θεσμικής βίας ή της αδιαφορίας μπροστά στην παραβίαση δικαιωμάτων, τη βία και τον κίνδυνο ζωής, μπορεί να εντείνουν τη βία εκ μέρους εφήβων από κάθε κοινωνικό background -κάτι που το βλέπουμε τελευταία στο μικτό προφίλ ανήλικων δραστών.

Αυτά τα δεδομένα δίνουν αμέσως κάποιες πολύ κυνικές απαντήσεις ως προς το τι πάει λάθος σε μια χώρα όπως η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, και πόσο άμεση σχέση έχουν οι κυβερνητικές προτεραιότητες και οι θεσμικές πρακτικές με την έκφραση βίας εκ μέρους ανηλίκων.

Αυτό αφορά τόσο τη βία άμυνας ή αντίστασης σε άλλη βία (όπως ο ανήλικος που σκότωσε τον κακοποιητικό γονιό του, προστατεύοντας τον εαυτό του και άλλα μέλη της οικογένειας), όσο και τη βία που εδράζει σε συμπεριφορές εκφοβισμού ή κάθε είδους οργανωμένης επίθεσης ανηλίκων σε συνομήλικα άτομα. Το κράτος έχει ευθύνη να παρέχει πλαίσιο προστασίας για ευάλωτα άτομα, αίσθημα ασφάλειας αλλά και κανόνες αποτροπής της βίας ώστε κανένα ανήλικο άτομο να μη φτάσει να γίνεται το ίδιο θύτης.

Συνδυάζοντας τα παραπάνω με την πλήρη αδυναμία ή αδρανοποίηση των μηχανισμών αντιμετώπισης και ψυχοκοινωνικής στήριξης (καμία θεσμική στήριξη στο ανθρώπινο δυναμικό που πρώτο παρατηρεί ή καλείται να διαχειριστεί πολλά από αυτά τα φαινόμενα, δηλ. τους/τις εκπαιδευτικούς, απουσία πρωτοκόλλου παρέμβασης και πρόληψης στα πρώτα δείγματα εφηβικής βίας στην κοινότητα, απουσία κατάλληλων και επαρκών υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής στήριξης παιδιών/θυμάτων και οικογενειών σε κρίση, παντελής απουσία οποιουδήποτε στοχευμένου σχεδιασμού για τη στήριξη των ανήλικων δραστών πέρα από την αυστηροποίηση ποινών), τότε βλέπουμε καθαρά γιατί είμαστε εδώ που είμαστε.

Όπως οι γυναικοκτονίες και η έμφυλη βία δεν αντιμετωπίζονται με ένα panic button το οποίο τα θύματα δεν προλαβαίνουν καν να πατήσουν πριν δολοφονηθούν, έτσι και η εφηβική βία δεν αντιμετωπίζεται με μέτρα όπως η αναδιαμόρφωση του ποινικού κώδικα και οι σκληρές ποινές. Το αντίθετο -λογικές σαν τις παραπάνω, που εντάσσονται σε μια επιφανειακή, νεοφιλελεύθερη θέαση σύνθετων κοινωνικών ζητημάτων, είναι ακριβώς κομμάτι του προβλήματος.

Τα έφηβα άτομα που γίνονται δράστες λιγότερο ή περισσότερο ακραίων περιστατικών βίας μας αναγκάζουν να δούμε αυτό που θέλουμε να αποφύγουμε: τις αποτυχίες, τα πυρηνικά λάθη και τα κενά του κοινωνικού μας συστήματος αλλά και της διακυβέρνησης της χώρας. Πριν εκφράσουμε ξανά αποτροπιασμό ή απορία για κάθε ανάλογο γεγονός, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τις ρίζες του προβλήματος -και να απαιτήσουμε την αλλαγή που δικαιούμαστε.

* Η Έλενα Όλγα Χρηστίδη είναι ψυχολόγος και Υποψήφια Διδακτόρισσα στο ΕΚΠΑ