Γιατί οι ήρωες των παιδικών βιβλίων να μην είναι ΑΜΕΑ, πρόσφυγες ή Ρομά; – Η “ντροπή” του 2,5%

Μόλις το 2,5% των παιδικών βιβλίων που εκδόθηκαν από το 2010 και έπειτα στην Ελλάδα έχουν ως βασικούς χαρακτήρες άτομα με ειδικές ανάγκες, μετανάστες, πρόσφυγες ή Ρομά, όπως προκύπτει από σχετική έρευνα.

Την έρευνα διεξήγε το νεοσύστατο σωματείο «Τα βιβλία παίζει» και αφορούσε σε 1.522 βιβλία που απευθύνονται σε ηλικίες 4-12 ετών και εκδόθηκαν την περίοδο 2010-2020. Το Σωματείο ζήτησε από τους Έλληνες εκδότες να αποστείλουν τους καταλόγους με τα βιβλία που εξέδωσαν μέσα στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Από τους 50 εκδοτικούς οίκους ανταποκρίθηκαν οι 13. Στη συνέχεια, ομάδα ερευνητών κωδικοποίησε τα βιβλία, που συνέλεξε με δειγματοληψία βάσει των εξεταζόμενων μεταβλητών.

Όπως προκύπτει από την έρευνα, σε ποσοστό 63,27% ο ήρωας διαθέτει τυπικά χαρακτηριστικά, είναι λευκός και χωρίς αναπηρία. Από τα εξεταζόμενα βιβλία, μόλις το 1,05% περιείχαν κεντρικό χαρακτήρα ΑΜΕΑ (16 βιβλία), το 0,79% μετανάστη ή πρόσφυγα (12 βιβλία) και το 0,72% (δηλαδή 11 βιβλία) ως χαρακτήρα ΒΑΜΕ (Black, Asian and Minority Ethnic, δηλαδή παιδιά που δεν ανήκουν στη λευκή φυλή και δεν προσδιορίζονται ως πρόσφυγες ή μετανάστες). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι χαρακτήρες Ρομά δεν εντοπίστηκαν σε κανένα βιβλίο. Επίσης, τα παιδικά βιβλία έχουν 13 φορές περισσότερους χαρακτήρες ζώων από χαρακτήρες που ανήκουν στις παραπάνω ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.

Εξετάζοντας την αναλογία ανάμεσα στην παραγωγή βιβλίων ανά κοινωνική ομάδα σε σχέση με τους μαθητικούς πληθυσμούς ηλικίας 4-12 ετών των συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, διαπιστώνεται μάλιστα ότι υπάρχει μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στα δημογραφικά ποσοστά και στην αντιπροσωπευτικότητα των ομάδων αυτών στα βιβλία στην περίπτωση των ΑΜΕΑ (απόκλιση περίπου έξι εκατοστιαίων μονάδων) και των Ρομά (καμία εκπροσώπηση αν και ο μαθητικός πληθυσμός των Ρομά αποτελεί το 1,63% του συνόλου του μαθητικού πληθυσμού).

Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι κατά τη χρονική αφετηρία της έρευνας το 2010 δεν βρέθηκε κανένα βιβλίο με κεντρικό χαρακτήρα που να ανήκει σε μία από τις υπό διερεύνηση κοινωνικές ομάδες, ενώ κατά το 2020 παρουσιάζεται η μεγαλύτερη εκδοτική παραγωγή βιβλίων με αυτούς τους κεντρικούς χαρακτήρες, φτάνοντας συνολικά τα δέκα βιβλία. Τη χρονιά αυτή έχουμε και το μεγαλύτερο αριθμό βιβλίων με κεντρικούς χαρακτήρες ΒΑΜΕ και ΑΜΕΑ, ενώ τα περισσότερα βιβλία της εντεκαετίας με ήρωες πρόσφυγες ή μετανάστες καταγράφονται το 2017.

Τέλος, η έρευνα περιείχε και ερωτήσεις για το συγκεκριμένο ζήτημα της υποεκπροσώπησης στους υπεύθυνους των εκδοτικών οίκων. Περίπου το 25% θεωρεί ότι δεν υπάρχει έλλειμμα αντιπροσώπευσης στο παιδικό βιβλίο, το 30% πιστεύει ότι δεν υπάρχουν αρκετοί κεντρικοί χαρακτήρες διαφορετικής φυλής και το 23% ότι δεν υπάρχουν αρκετοί κεντρικοί χαρακτήρες που να ανήκουν σε διαφορετική εθνικότητα.

Όσοι εντοπίζουν έλλειμμα αντιπροσώπευσης ρωτήθηκαν γιατί πιστεύουν ότι συμβαίνει αυτό. Το 30% απάντησε πως «δεν υπάρχει προσφορά κειμένων από τους/τις συγγραφείς», ενώ το 32% επισήμανε ότι «τα κείμενα που έχουν παρουσιαστεί, δεν είναι αρκετά καλά».

Όπως εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Φωτεινή Κωνσταντοπούλου, πρόεδρος του σωματείου «Τα βιβλία παίζει» και συγγραφέας, η ιδέα της διενέργειας αυτής της έρευνας γεννήθηκε από την εμπειρική διαπίστωση της ίδιας ότι τα παιδιά στα Πομακοχώρια δεν έχουν συναντήσει ποτέ συγγραφέα, αλλά και ότι οι μεγάλες προσφυγικές ροές της περιόδου 2015-2017 δεν αποτυπώνονται επαρκώς στα βιβλία.

«Τα βιβλία παίζουν σημαντικό ρόλο και λειτουργούν ως καθρέφτες για τα παιδιά: οι ιστορίες και οι χαρακτήρες επηρεάζουν το πώς βλέπουν τον εαυτό τους και τον κόσμο γύρω τους, το κίνητρό τους για διάβασμα και τις φιλοδοξίες τους να γίνουν συγγραφείς και εικονογράφοι του μέλλοντος. Μια τέτοια δυσανάλογη εκπροσώπηση στρεβλώνει αυτές τις προοπτικές», επισημαίνει η κ. Κωνσταντοπούλου.

Η γενική γραμματέας του σωματείου, Μάγκυ Δούση, τονίζει ότι «επιθυμούμε η έρευνα να αποτελέσει σημείο αναφοράς για την ενδυνάμωση, παρακολούθηση, κατανόηση της προόδου και μια εργαλειοθήκη για την υποστήριξη τόσο των συγγραφέων, εικονογράφων και παραγωγών, ώστε να δεσμευτούν για την αποτύπωση της ποικιλόμορφης πραγματικότητας, όσο και των καταναλωτών της παιδικής λογοτεχνίας, προκειμένου όλοι μαζί να κινηθούμε προς ένα μέλλον χωρίς αποκλεισμούς και να διασφαλιστεί ότι τα παιδιά που διαβιούν στη χώρα μας θα μπορούν να δουν τον εαυτό τους και τον κόσμο τους να αντανακλάται στα βιβλία».

Το μη κερδοσκοπικό σωματείο «Τα βιβλία παίζει» έχει ως κύρια δραστηριότητά του το σχεδιασμό, την εφαρμογή και την υλοποίηση προγραμμάτων ανθρωπιστικής, εκπαιδευτικής και πολιτιστικής δράσης. Στόχος του είναι η διασφάλιση ισότιμων ευκαιριών σε παιδιά, εφήβους και νέους, σε καινοτόμα εκπαιδευτικά προγράμματα, στις τέχνες και τον πολιτισμό. Το σωματείο έχει αποφασίσει να στηρίξει την έκδοση βιβλίων με ήρωες παιδιά ΑΜΕΑ, Ρομά, BAME ή πρόσφυγες και μετανάστες χρηματοδοτώντας την εικονογράφησή τους «προκειμένου να αλλάξουμε τα ποσοστά εν μέρει», όπως λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η πρόεδρος του σωματείου.

*Από τις 7 ως τις 12 Οκτωβρίου στο πλαίσιο του παιδικού φεστιβάλ που διοργανώνει η Blue Star Ferries στις Μικρές Κυκλάδες και την Αμοργό, το σωματείο «Τα βιβλία παίζει» επέλεξε και υλοποιεί τις εκπαιδευτικές, ψυχαγωγικές και εικαστικές δράσεις που θα γίνουν για 334 παιδιά ηλικίας 4-18 ετών.