Η ελληνική κοινωνία απέναντι στην Εκκλησία

Η Κίνηση Ελλήνων Πολιτών για την Εκκοσμίκευση του Κράτους (ΚΕΠΕΚ) και η Σειρά Βιβλίων Lux Orbis, διοργανώνουν την ημερίδα “Νεοελληνικός Διαφωτισμός και Αντικληρικαλισμός” που θα λάβει χώρα το Σάββατο 10 Φεβρουαρίου (ώρα έναρξης 11:00), στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων (Ακαδημίας 50, Αθήνα), με συμμετοχή 14 διακεκριμένων ομιλητών. Το πρόγραμμα και οι ομιλίες στο diafotismos.gr.

Ποιο ενδιαφέρον μπορεί να έχει όμως μία ημερίδα με θέμα ‘Νεοελληνικός Διαφωτισμός και αντικληρικαλισμός’; Αφορά, άραγε, μόνο ορισμένους ιστορικούς ερευνητές που μελετούν αραχνιασμένα αρχεία και τεκμήρια; Τι μπορεί να κομίσει στην ιστορική έρευνα, αλλά και με ποιον τρόπο μπορεί να συνδεθεί με τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία;

Αρχικά θα πρέπει να υπογραμμιστεί το εξής ως προς τη σύλληψη της ιδεάς της εν λόγω ημερίδας. Αν και οι σπουδές και οι μελέτες για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό έχουν αναπτυχθεί πολύ κατά τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως σε ακαδημαϊκό επίπεδο, αλλά και σε αυτό της δημόσιας ιστορίας διαπιστώνεται το εξής παράδοξο: Ενώ ο αντικληρικαλισμός αποτέλεσε αναμφίβολα έναν βασικό πυλώνα των θέσεων και αντιλήψεων που εξέφρασε μεγάλο μέρος των Ευρωπαίων και Ελλήνων Διαφωτιστών, εντούτοις δεν έχει οργανωθεί έως σήμερα κάποια ημερίδα, συνέδριο ή άλλη εκδήλωση στην Ελλάδα, εστιάζοντας στο συγκεκριμένο θέμα. Κατά συνέπεια, το πρώτο και βασικό σημείο ενδιαφέροντος είναι ότι η εν λόγω ημερίδα έχει ως στόχο να καλύψει αυτό το γνωστικό κενό, αναδεικνύοντας το όλο ζήτημα και τις πτυχές του.

Τι είναι ο αντικληρικαλισμός

Μία βασική παράμετρος του όλου θέματος που είναι απαραίτητο να διευκρινιστεί είναι τι είναι ο αντικληρικαλισμός. Κυριαρχεί μία παρανόηση ότι ο αντικληρικαλισμός είναι η εκδίωξη του κλήρου από την κοινωνία μέσω άσκησης βίας (π.χ. επιθέσεις σε ιερείς και εκκλησίες). Όμως αυτή είναι μία διαστρεβλωμένη εικόνα για τον αντικληρικαλισμό. Κατ’ αρχάς, ο αντικληρικαλισμός είναι η αντίθεση στον κληρικαλισμό που ορίζεται ως η υπεράσπιση του κλήρου και παράλληλα η αυξημένη επιρροή και εξουσία που ασκεί ο κλήρος σε μία σειρά από τομείς του ανθρώπινου βίου και της κοινωνίας (π.χ. παιδεία, πολιτική, υγεία, σεξουαλικότητα, κ.λπ.).

Άλλωστε το είχε προσδιορίσει εξαιρετικά εύστοχα σε μία ομιλία του ο Γάλλος πολιτικός Léon Gambetta, στις 4 Μαΐου 1877 κλείνοντας με τη φράση: «Ο κληρικαλισμός; Ιδού ο εχθρός» (le cléricalisme? Voilà l’ennemi). Ο αντικληρικαλισμός, λοιπόν, αναδύθηκε και μορφοποιήθηκε ως η προσπάθεια ελαχιστοποίησης ή/και εξάλειψης αυτού του είδους της επιρροής και εξουσίας από τη μεριά του κλήρου, χωρίς τη χρήση βίας, αλλά δια της εκκοσμίκευσης του κράτους και της κοινωνίας, λαμβάνοντας, βέβαια, πολλές φορές στο παρελθόν πιο επιθετική (λεκτική και πρακτική) μορφή.

Μάλιστα, όπως έλεγε χάριν αστεϊσμού ένας αντικληρικαλιστής Ισπανός συγγραφέας, ο Pio Baroja, αναφερόμενος στον αντικληρικαλισμό των συμπατριωτών του, «οι Ισπανοί στέκονται πάντα πίσω από τους ιερείς τους, είτε με κεριά στα χέρια για να φωτίζουν την πομπή είτε με ξύλα για να τους δείρουν». Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να αποφορτιστεί ο όρος από τις όποιες βίαιες συνδηλώσεις του και να τεθεί στο ιδεολογικό δίπολο σχήμα ‘Διαφωτισμός/ αντικληρικαλισμός’ αφενός και ‘αντι-Διαφωτισμός/κληρικαλισμός’ αφετέρου, επειδή δεν πρέπει να ξεχνάμε τις αντιδράσεις των αντιδιαφωτιστών στις ιδέες του Διαφωτισμού, που έχει αναπτύξει αναλυτικά ο Zeev Sternhell στο βιβλίο του ‘Ο Αντι-Διαφωτισμός’.

Προφανώς στους επαΐοντες είναι γνωστά κείμενα και τοποθετήσεις Ελλήνων διαφωτιστών κατά τα πριν και τα μετά την Επανάσταση του 1821 χρόνια τα οποία είναι ξεκάθαρα επηρεασμένα από το αντικληρικαλιστικό πνεύμα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Κείμενα όπως το Κρίτωνος Στοχασμοί ή το Λίβελλος κατά των Αρχιερέων αποδίδουν το πνεύμα της εποχής του Διαφωτισμού, αλλά και την υιοθέτησή του, επώνυμα ή ανώνυμα, από τους Έλληνες εκπροσώπους του.

Αξίζει επίσης να αναφέρει κανείς τον διαγωνισμό που προκήρυξε το περιοδικό Μέλισσα τις παραμονές της Επανάστασης με τον τίτλο: «Ποια και πόσα είναι τα κακά, όσα προξένησαν και έτι προξενούσιν εις το δυστυχές ημών γένος οι περισσότεροι των αρχιερέων, από Φωτίου του πατριάρχου μέχρι σήμερον; Ποιοι δε υπάρχουσιν οι κύριοι τρόποι, δι’ ων είναι δυνατόν να καταργηθή ο πανωλέθριος και φρικτός δεσποτισμός των αναξίων διαδόχων του φιλανθρώπου Ιησού και σωτήρος;», διαγωνισμός που αναβίωσε το 2021. Εκτός, αυτών των κειμένων, όμως, πολλές είναι και οι καταγραφές – μαρτυρίες από περιηγητές για τον αντικληρικαλισμό που επικρατούσε μεταξύ των Ελλήνων όχι μόνο σε επίπεδο διανόησης, αλλά και καθημερινής ζωής (χαμηλό επίπεδο μόρφωσης, είσπραξη φόρων, συμπεριφορά απάδουσα προς τη χριστιανική πίστη, κ.λπ.). Μάλιστα, όπως σημειώνει ο Sir William Gell στο έργο του Narrative of a Journey in the Morea «υπάρχει ένα κοινό ρητό μεταξύ των Ελλήνων, ότι η χώρα υποφέρει από τρεις κατάρες: τους ιερείς, τους κοτζαμπάσηδες και τους Τούρκους, πάντα τοποθετώντας αυτές τις μάστιγες σε αυτή τη σειρά».

Η σύνδεση με το σήμερα

Το τελευταίο σημείο που τίθεται μετά την ιστορική διάσταση και το ζήτημα της ορολογίας είναι η σύνδεση με το σήμερα. Αρκετοί ενδέχεται να θεωρήσουν ότι στη σύγχρονη κοινωνία δεν είναι δυνατό να κάνουμε λόγο για αντικληρικαλισμό. Κι, όμως, θα υποστήριζα το αντίθετο. Όλα τα ερευνητικά δεδομένα από κοινωνιολογικές έρευνες και έρευνες κοινής γνώμης μάς δείχνουν με αρκετά καλή σαφήνεια ότι ο αντικληρικαλισμός είναι ένα αίτημα, άμεσα ή έμμεσα, εκφρασμένο στην κοινωνία. Ενώ δηλαδή σε ερωτήματα πίστης και θρησκευτικής ταυτότητας η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων δηλώνει πίστη στο θεό και χριστιανός/η ορθόδοξος/η (από 80% έως 90%), εντούτοις σε μία σειρά άλλων ερωτημάτων διαπιστώνεται η επικράτηση κοσμικών αντιλήψεων και ιδεών ή ακόμα και ανοικτού αντικληρικαλισμού με βάση τον ορισμό που δόθηκε παραπάνω.

Για παράδειγμα, ενώ κατά τη δεκαετία του 1990 η εμπιστοσύνη στην Εκκλησία ως θεσμού ήταν πολύ υψηλή ακόμα και μεταξύ των νέων, πλέον η Εκκλησία τοποθετείται συνήθως από τη μέση και κάτω στον σχετικό κατάλογο, ενώ στους νέους καταλαμβάνει τις τελευταίες θέσεις, εύρημα που ήταν έντονο και κατά τη διάρκεια της Πανδημίας του κορονοϊού. Αλλά και σε άλλου είδους ερωτήματα τα οποία αφορούν την παρέμβαση της Εκκλησίας σε μία σειρά από ζητήματα οι απαντήσεις είναι ενδεικτικές.

Σε μία έρευνα που αφορούσε τους νέους και τις νέες που διεξήγαγα σε συνεργασία με το Σημείο για την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς και την ProRata (2022) το 53% υποστήριξε ότι οι αμβλώσεις πρέπει να είναι νόμιμες σε όλες τις περιπτώσεις και το 16% στις περισσότερες, ενώ μόνο το 7% ότι πρέπει να είναι παράνομες σε κάθε περίπτωση, τοποθέτηση εκ διαμέτρου αντίθετη από εκείνη της Εκκλησίας. Επίσης, ενάντια σε άλλη μία θέση της Εκκλησίας το 60% απάντησε ότι σίγουρα ή μάλλον συμφωνεί με την τεκνοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια με το 40% να απαντά ότι μάλλον ή σίγουρα διαφωνεί.

Σε μία άλλη έρευνα σε φοιτητές και φοιτήτριες, στην οποία συμμετείχα (Καραμούζης και Σακελλαρίου 2023) στην τοποθέτηση «Η θρησκεία έχει δίκιο στην περίπτωση συγκρούσεων με την επιστήμη», το 76,2% απάντησε σίγουρα ή μάλλον διαφωνώ (στον γενικό πληθυσμό το αντίστοιχο ποσοστό ήταν σε άλλη έρευνα 66,4%), στην τοποθέτηση «Η Εκκλησία δεν πρέπει να εμπλέκεται στα πολιτικά πράγματα» το 63% απάντησε σίγουρα/ μάλλον συμφωνώ, ενώ τέλος στην τοποθέτηση «Η εκάστοτε κυβέρνηση οφείλει να συμβουλεύεται την Εκκλησία για μία σειρά από κοινωνικά ζητήματα» το 57,4% απάντησε σίγουρα/ μάλλον διαφωνώ.

Θα μπορούσα να συνεχίσω με πολλούς περισσότερους αριθμούς (όπως για τα πλειοψηφικά ποσοστά υπέρ της μισθοδοσίας των ιερέων από την Εκκλησία και όχι από το κράτος, υπέρ του διαχωρισμού κράτους και Εκκλησίας, εφόσον ετίθετο σε δημοψήφισμα, υπέρ ενός πλουραλιστικού και όχι κατηχητικού μαθήματος των θρησκευτικών, κ.ά.), αλλά και παραθέματα συνεντεύξεων από έρευνες τις οποίες έχω διεξαγάγει, αλλά θεωρώ ότι τα παραπάνω αρκούν για να δείξουν ότι ανεξαρτήτως θρησκευτικής πίστης και ταυτότητας στην ελληνική κοινωνία εκδηλώνονται ρητά ή υφέρπουν αντικληρικαλιστικές αντιλήψεις, δηλαδή αντιλήψεις σύμφωνα με τις οποίες ο κλήρος και η Εκκλησία δεν πρέπει να έχουν κανένα λόγο επιρροής και παρέμβασης σε κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα και εν κατακλείδι στις ζωές των ανθρώπων. Και βέβαια οφείλω να υπογραμμίζω εμφατικά ότι οι αριθμοί αυτοί είναι πολύ υψηλότεροι μεταξύ των νεότερων γενεών.

Όσο παράξενο κι αν φαντάζει, λοιπόν, μία ημερίδα για τον Διαφωτισμό και τον Αντικληρικαλισμό, όπως αυτή της 10ης Φεβρουαρίου με πρωτοβουλία της ΚΕΠΕΚ (Κίνηση Ελλήνων Πολιτών για την Εκκοσμίκευση του Κράτους) δεν έχει μόνο ιστορική συνεισφορά, αλλά πιάνει το ιστορικό νήμα και μπορεί να το συνδέσει με το σήμερα, διότι εν τέλει είναι επιτακτική η ανάγκη όχι μόνο να γνωρίζουμε με ακρίβεια τις ιδέες και τις αντιλήψεις που αναπτύχθηκαν και εκφράστηκαν κατά το παρελθόν, αλλά και πώς αυτές φτάνουν και με ποιον τρόπο εκφράζονται στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, η οποία, έστω και αργά, βαδίζει σε τροχιά εκκοσμίκευσης όσο και αν κάποιοι θεσμοί ή πρόσωπα αντιδρούν και αμύνονται με αντι-διαφωτιστικές και φονταμενταλιστικές θέσεις και παρεμβάσεις.

*Ο Αλέξανδρος Σακελλαρίου είναι Δρ. Κοινωνιολογίας της Θρησκείας και Διδάσκων του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστήμιου, ερευνητής ΕΚΠΑ

Info:

Η ημερίδα της ΚΕΠΕΚ με θέμα “Νεοελληνικός Διαφωτισμός και Αντικληρικαλισμός, πραγματοποιείται το Σάββατο 10 Φεβρουαρίου (ώρα έναρξης 11:00 π.μ) στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων (Ακαδημίας 50, είσοδος από Σόλωνος λόγω έργων), με την ενεργή υποστήριξη της Σειράς Βιβλίων Lux Orbis. Επισκεφτείτε το diafotismos.gr ώστε να ενημερωθείτε για τις διαλέξεις και το πρόγραμμα.

Είσοδος ελεύθερη.