Κλήδονας: Το λαϊκό έθιμο μέσα από την παράδοση και την ποίηση

Ο Κλήδονας είναι λαϊκό έθιμο που επιβιώνει από την αρχαιότητα και τελείται στις 24 Ιουνίου. Η γέννηση του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, που γιορτάζεται στις 24 Ιούνη, λίγοι την ξέρουν, σαν γιορτή των γενεθλίων του.

Οι πολλοί την ξέρουν, σαν γιορτή του Αϊ – Γιάννη του Κλήδονα, του Κληδονάρη. Αυτή η γιορτή του Αϊ – Γιάννη, τοποθετημένη μέσα στην καρδιά του καλοκαιριού, στέκεται ορόσημο ανάμεσα στα δύο ηλιοστάσια του χρόνου. Το ηλιοστάσιο του καλοκαιριού που τελειώνει και το ηλιοστάσιο του χειμώνα που αρχίζει. Ο Δημήτριος Λουκάτος τη χαρακτηρίζει ως μία από τις πιο τελετουργικές εορτές του εορτολογίου μας.

Η λέξη κλήδων ετυμολογείται σύμφωνα με τους Liddel και Scott ως οιωνός και σημείο προαναγγελτικό, ενώ ο Hofmann την ανάγει στη λέξη κλεF-η-δων και κλέω<κλέFω. Γενικά εξηγείται ως μαντική φράση φωνή με μήνυμα μαντικός λόγος και μαντικός ψίθυρος. Το έθιμο του κλήδονα είναι υπόλειμμα της γιορτής των ηλιοστασίων". Τότε βουβαίνεται κι ο κούκος, λένε. Γι' αυτό κι η παροιμία: "Βουβάθκι, σαν τον κούκο τ' Αϊ - Γιαννιού".

Και τη λένε, σε περίπτωση, που πιάνουν κάποιον στα ψέματα και δεν μπορεί να δικαιολογηθεί. Την εποχή αυτή, “αρχίζουν να στρίβουν και τα χορτάρια”, λένε οι γεωργοί, θέλοντας να δείξουν, πως τούτον τον καιρό, αρχίζουν να ξηραίνονται και να ωριμάζουν και τα φαρμακευτικά φυτά, η ρίγανη, το τσάι, η μολόχα, το φλαμούρι, το θυμάρι, το φασκόμηλο και άλλα. κλήδονας δε φανερώνει μόνο τη συναισθηματική ζωή των προγόνων μας, μα και τον πόθο, τη λαχτάρα, την ελπίδα των ανθρώπων, για καλύτερη και πιο ευτυχισμένη ζωή.

Ο Κλήδονας στην αρχαιότητα

Η λέξη συναντάται στους Ηρόδοτο, Αισχύλο (Προμηθέας Δεσμώτης) και στον Παυσανία. Στην Παλαιά Διαθήκη η λέξη εντοπίζεται σε χωρίο του Δευτερονομίου (Δτ. 18:10-14), όπου έχουμε ρητή απαγόρευση τέλεσης του εθίμου. Με τη σημασία του γνωστοποιώ, φημίζω συναντάται στην Οδύσσεια, στην Ιλιάδα, στη Θεογονία, στην Άλκηστη και αποσπάσματα του Ευριπίδη και στην Αριστοφανική Λυσιστράτη. Η λέξη εντοπίζεται και ως όνομα και επίκληση- κληδόνιος- των Δία και Ερμή, διότι αυτοί έδιναν τις κληδόνες, τους οιωνούς στους ανθρώπους. Απ’ τα πανάρχαια χρόνια κι ως τα σήμερα, η επιθυμία και η περιέργεια των ανθρώπων ήταν να ρίξουν μια ματιά στα μελλούμενα, για να μπορέσουν να ιδούν και να γνωρίσουν τα γραμμένα της μοίρας τους.

Ο Κλήδονας στο Βυζάντιο

Από όλο το χριστιανικό Αγιολόγιο επιλέχθηκε ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος για να συνδεθεί το έθιμο: ο Ιωάννης ο Πρόδρομος ήταν ένας σημαντικός προφήτης που έλαβε το χάρισμα να δει τον Χριστό, του οποίου ήταν και συγγενικό πρόσωπο. Αν και δεν υπάρχουν πληροφορίες για τη μορφή και τη σημασία του εθίμου στους βυζαντινούς χρόνους, το έθιμο αυτό υφίστατο και εξελισσόταν. Ο πρώτος που κάνει αναλυτική περιγραφή του εθίμου ήταν ο Θεόδωρος Βαλσαμών.

Τον 7ο αι. η εν Τρούλλω Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος με τον 65ο κανόνα της είχε καταδικάσει μεταξύ άλλων εθίμων και τον κλήδονα. Ζητούσε να αντικατασταθεί με τον αγιασμό και ευχές, ενώ προσδιόριζε τις ποινές για όσους συμμετείχαν ή απλώς παρακολουθούσαν τον κλήδονα: αν ο παραβάτης ήταν λαϊκός τότε αφοριζόταν, ενώ αν ήταν κληρικός, καθαιρούνταν. Η πολεμική που ασκήθηκε από την Εκκλησία αποτυπώθηκε σε φράσεις όπως, αυτά τα λεν στον κλήδονα, τέτοια να τα λες στον κλήδονα,τέτοια εγώ τα ακούω στον κλήδονα, δηλαδή απαξιωτικές εκφράσεις για το δρώμενο που καταντά συνώνυμο της ελαφρότητας.

Στην Τουρκοκρατία ξένοι κυρίως περιηγητές μιλούν για τον κλήδονα, οι Van Egmont (1729), Pococke (1740), Pierre August de Guys (1748), Chandler (1764), Choiseul-Gouffier (1782), Saint Sauveur (1789), Beaujour (1797), Wittman (1800). O νεοελληνικός κλήδονας συνδυάζει την κληρομαντεία, δηλαδή μαντεία με το σύστημα του κλήρου με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων και κληδονισμού

Η ερμηνεία αντικειμένων και η θέση της γυναίκας

Το αμίλητο νερό σχετίζεται με την αλαλία του πάτερα του Ιωάννη Προδρόμου που του προκλήθηκε μέχρι να γεννηθεί το παιδί, γράφοντας το όνομά του σε μια πινακίδα, αφού δεν μπορούσε να το διατυπώσει προφορικά. Θεωρείται μεγάλης μαντικής αξίας επειδή ακριβώς μεταφέρεται με απόλυτη σιωπή δίνοντας του ιερότητα και μυστηριακότητα.

Έχοντας πειστεί οι γυναίκες πως μοναδικός σκοπός της ζωής τους ήταν ο γάμος και η αναζήτηση γαμπρού και μάλιστα σε μικρή ηλικία, μεταχειρίζονταν κάθε μέσο για να το επιτύχουν. Μεταξύ των προσπαθειών τους αυτών ήταν και η καταφυγή στη μαγεία και σε μαντικές τέχνες, όπως ο κλήδονας. Γι’ αυτό και περιοριζόταν τα θέματα των μαντικών διστίχων σε θέματα γάμου και ταυτόχρονα περιοριζόταν το ακροατήριο σε άγαμους νέους και κυρίως κορίτσια τα οποία επιθυμούσαν να μάθουν πως θα αποκατασταθούν.

Οι φωτιές του Αη Γιάννη του Κλήδονα στις Στενιές

Η 24η Ιουνίου η γιορτή του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα συνοδεύεται και στην Άνδρο από το παραδοσιακό έθιμο με το πέρασμα πάνω από τις φωτιές. Την παραμονή της γιορτής του Αϊ Γιάννη , αναβιώνει το γνωστό έθιμο με τις φωτιές στις γειτονιές του χωριού μας στις Στενιές στην Άνδρο όπου στήνονται φωτιές πάνω από τις οποίες πηδάνε οι κάτοικοι και κυρίως τα παιδιά.

Σύμφωνα με την παράδοση, η φωτιά, επιφέρει την κάθαρση και οι άνθρωποι απαλλάσσονται από το κακό. Στο βίντεο, που έχει τραβηχτεί πριν 3 περίπου δεκαετίες, όπου ο Παναγιώτης -ο μεγάλος μου γιος -και τα παιδιά της γειτονιάς στο χωριό, πηδάνε τις φωτιές του Άη Γιάννη του Κλήδονα .

Ο Κλήδονας στην ποίηση

Δ΄. Φωτιές του αϊ-Γιάννη-Γ. Σεφέρης

Η μοίρα μας, χυμένο μολύβι, δεν μπορεί ν’ αλλάξειδεν μπορεί να γίνει τίποτε. Έχυσαν το μολύβι μέσα στο νερό κάτω από τ’ αστέρια κι ας ανάβουν οι φωτιές.

Αν μείνεις γυμνή μπροστά στον καθρέφτη τα μεσάνυχτα βλέπεις βλέπεις τον άνθρωπο να περνά στο βάθος του καθρέφτη τον άνθρωπο μέσα στη μοίρα σου που κυβερνά το κορμί σου, μέσα στη μοναξιά και στη σιωπή τον άνθρωποτης μοναξιάς και της σιωπής κι ας ανάβουν οι φωτιές.

Την ώρα που τέλειωσε η μέρα και δεν άρχισε η άλλη την ώρα που κόπηκε ο καιρός εκείνον που από τώρα και πριν από την αρχή κυβερνούσε το κορμί σουπρέπει να τον εύρειςπρέπει να τον ζητήσεις για να τον εύρει τουλάχιστο κάποιος άλλος, όταν θα ’χεις πεθάνει.

Είναι τα παιδιά που ανάβουν τις φωτιές και φωνάζουν μπροστά στις φλόγες μέσα στη ζεστή νύχτα (Μήπως έγινε ποτές φωτιά που να μην την άναψε κάποιο παιδί, ω Ηρόστρατε)και ρίχνουν αλάτι μέσα στις φλόγες για να πλαταγίζουν Πόσο παράξενα μας κοιτάζουν ξαφνικά τα σπίτια, τα χωνευτήρια των ανθρώπων, σαν τα χαϊδέψει κάποια ανταύγεια).

Μα εσύ που γνώρισες τη χάρη της πέτρας πάνω στο θαλασσόδαρτο βράχοτο βράδυ που έπεσε η γαλήνη άκουσες από μακριά την ανθρώπινη φωνή της μοναξιάς και της σιωπής μέσα στο κορμί σου τη νύχτα εκείνη του αϊ-Γιάννη όταν έσβησαν όλες οι φωτιές και μελέτησες τη στάχτη κάτω από τ’ αστέρια.

Ακολουθήστε το News247.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις