Όλγα Μπαλαούρα: Δικαίωμα στην Κατοικία σημαίνει δικαίωμα σε μια Δίκαιη Πόλη

Το ζήτημα εύρεσης αξιοπρεπούς και οικονομικά προσιτής κατοικίας στην Αθήνα είναι σήμερα ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού. Η ραγδαία άνοδος των τιμών κατοικίας (ενοικίου και αγοράς), σε πλήρη αναντιστοιχία με τους μισθούς και τα εισοδήματα, αθροίζεται στην κρίση κόστους διαβίωσης. Ήδη από το 2021, η Ελλάδα είναι πρωταθλήτρια και με διαφορά σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο καθώς το 32,4% των νοικοκυριών είναι αναγκασμένο να πληρώνει περισσότερο από το 40% του εισοδήματός του για κόστος στέγασης, ενώ για τους ενοικιαστές σκαρφαλώνει στο τρομακτικό 74,6%.

Η στεγαστική κρίση οφείλεται στην ολοένα και εντεινόμενη εμπορευματοποίηση της κατοικίας και της μετατροπής της από βασικό κοινωνικό δικαίωμα και αγαθό σε επενδυτικό προϊόν και προϊόν κερδοσκοπίας οδηγώντας στην «χρηματιστικοποίηση» της. Η απουσία ρυθμιστικού πλαισίου τόσο κατά την περίοδο της κρίσης όσο και σήμερα, μαζί με την άνοδο του τουρισμού, δημιούργησαν ευκαιρίες για επενδύσεις από νέους μεγάλους «παίχτες», που εμφανίζονται σήμερα στην κατασκευή και τη διαχείριση ακινήτων σωρεύοντας μεγάλη ακίνητη περιουσία στα πρότυπα άλλων μεγάλων πόλεων. Αποτέλεσμα της στεγαστικής κρίσης είναι ο αποκλεισμός της πρόσβασης στην κατοικία και η δημιουργία χωρικών και κοινωνικών ανισοτήτων και διαχωρισμών.

Αθήνα και τουριστικοποίηση

Η μεγέθυνση του τουρισμού με την εκθετική αύξηση του Airbnb προκαλούν αφενός αύξηση στα ενοίκια και εκτοπισμό της μόνιμης κατοικίας και αφετέρου συνιστούν παράγοντα κινητοποίησης μιας ευρύτερης αγοράς με αναφορά στον τουρισμό και τη διασκέδαση (ξενοδοχεία, καφέ, μπαρ, εστίαση) που αλλάζει τις υπάρχουσες δραστηριότητες στις γειτονιές. Ειδικά οι κεντρικές περιοχές (Ιστορικό Κέντρο, Κουκάκι, Εξάρχεια), αλλά και άλλες, που επηρεάζονται από τον συνολικό αντίκτυπο των πρόσφατων αλλαγών που προκαλεί ο τουρισμός (Παγκράτι, Κυψέλη), μεταμορφώνονται σε μονοθεματικές περιοχές, με ποικίλες αλλαγές τόσο στην κοινωνική τους σύνθεση όσο και στις χρήσεις γης και λειτουργίες της πόλης. Οι αλλαγές αυτές, αφορούν είτε σε μείωση ή σε αφανισμό της υπάρχουσας εμπορικής και παραγωγικής δραστηριότητας, επηρεάζουν την τοπική οικονομία προκαλώντας πολλαπλές πιέσεις στις επιχειρήσεις οι οποίες προέρχονται από την αύξηση των ενοικίων και την αλλαγή στον χαρακτήρα της ζήτησης. Προκαλούν όμως και μετάλλαξη της γειτονιάς και της καθημερινότητας όσων ζουν και δραστηριοποιούνται σε αυτή (μετασχηματισμός χρήσεων, θόρυβος, απώλεια αίσθησης γειτονιάς) συμπεριλαμβανομένης της απώλειας λειτουργιών και υποδομών στις οποίες βασίζονται οι κάτοικοι με χαμηλό εισόδημα για την καθημερινή τους ζωή, της εμπορευματοποίησης του δημόσιου χώρου ή της οικονομικής προσβασιμότητας σε τόπους και υπηρεσίες.

Δημόσιες πολιτικές, πρακτικές προώθησης του αστικού́ τουρισμού́ και ανυπαρξία χωρικού σχεδιασμού

Η απουσία στεγαστικής πολιτικής συνάδει με την απουσία ολοκληρωμένης πολιτικής και σχεδιασμού για τον Δήμο Αθηναίων συμπεριλαμβανομένης της ρύθμισης των χρήσεων γης. Η ανυπαρξία ρύθμισης και σχεδιασμού αποτελεί στρατηγική επιλογή της κυβέρνησης και του δήμου στην ελεύθερη «αναπτυξιακή» προώθηση επιχειρηματικών επιλογών (pro market) που μαζί με την επικοινωνιακή ενθάρρυνση του τουριστικού προϊόντος της Αθήνας εκ μέρους της τοπικής διοίκησης, εντείνουν ιδιωτικά κατευθυνόμενες διαδικασίες επενδύσεων στον χώρο του real estate. Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται και επιλογές σε έργα ανάπλασης μέσω ad hoc διαδικασιών με κύριο επισπεύδοντα την ιδιωτική πρωτοβουλία (βλέπε «Μεγάλος Περίπατος», ανάπλαση της πλατείας Ομονοίας, Λόφος Στρέφη κ.α.). Η επιλογή κράτους και δήμου στη δημιουργία «κυβερνητικού πάρκου» στις εγκαταστάσεις της ΠΥΡΚΑΛ στο Δήμο Δάφνης-Υμηττού συνιστά μέρος αυτής της πρακτικής η οποία εντείνει την αποκέντρωση λειτουργιών μέσω της απομάκρυνσης κεντρικών διοικητικών χρήσεων και χώρων εργασίας, απελευθερώνοντας πολλά ακίνητα στο κέντρο της πόλης.

Στεγαστική πολιτική που διασφαλίζει την κοινωνική λειτουργία της πόλης

Η Αθήνα χρειάζεται σήμερα μια ολοκληρωμένη και αποφασιστική προστασία του δικαιώματος στη στέγαση. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει πλέγμα πολιτικών από μεριάς του Δήμου (διακυβέρνηση, χρηματοδότηση, σχεδιασμός) για την παρακολούθηση και καταγραφή των εξελίξεων στον τομέα της στέγασης με συμβουλευτική, πρόληψη και παρέμβαση στον έλεγχο των ενοικίων και την ενεργοποίηση περιορισμών για τις βραχυχρόνιες μισθώσεις. Περισσότερο όμως από ποτέ, η σημερινή συνθήκη επιβάλλει τη θεσμοθέτηση της κοινωνικής κατοικίας σε σχέση με την κοινωνική, περιβαλλοντική δικαιοσύνη, τη βιωσιμότητα, συμπερίληψη και διατομεακότητα (intersectionality). Τη δημιουργία δηλαδή δημοτικής κοινωνικής στέγης με έμφαση την προσιτή ενοικίαση, για την σταδιακή ανάπτυξη δημοτικού στεγαστικού αποθέματος με την αξιοποίηση ακινήτων και την οικειοποίηση της δημόσιας γης στην παραγωγή κοινωνικής κατοικίας από το δημόσιο ή από συνεταιρισμούς. Η συνεργατική και συνεταιριστική στέγαση στο πλαίσιο της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, πρακτική που συναντάται σε πολλές πόλεις, ανταποκρίνεται στις διαφοροποιημένες τοπικές ανάγκες και στα διάφορα νοικοκυριά προς την κατεύθυνση της κοινωνικής ενσωμάτωσης και της διατομεακότητας (ανάλογα με την ηλικία, την τάξη, τη φυλή, το φύλο, τη σεξουαλικότητα, τις αναπηρίες).

Κατοικία είναι ο χώρος της πόλης

Το δικαίωμα στην κατοικία δεν είναι απλώς το δικαίωμα στην αξιοπρεπή και προσιτή στέγαση. Περιλαμβάνει όλες αυτές τις προϋποθέσεις ώστε η κατοίκηση των ανθρώπων να είναι επαρκής και ποιοτική σε ολοκληρωμένα αστικά περιβάλλοντα. Οι γειτονιές της Αθήνας χρειάζονται πάρκα και εξοπλισμένους δημόσιους χώρους για όλους, σχολεία και τοπικό εμπόριο, ασφαλείς και επαρκείς δημόσιες μεταφορές, διαθεσιμότητα υπηρεσιών, υλικών, εγκαταστάσεων και υποδομών, πολιτιστική επάρκεια με πολιτιστικούς συλλόγους και χώρους άθλησης. Έναν πολεοδομικό σχεδιασμό που συνδυάζει την παροχή προσιτής στέγασης με ποιοτικές και χωρίς αποκλεισμούς βιώσιμες γειτονιές με πρότυπα ενεργειακής αναβάθμισης που μειώνουν το ενεργειακό κόστος για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας, την προσβασιμότητα και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στις γειτονιές.

Στο πλαίσιο αυτό η διατήρηση της χαρακτηριστική πολυλειτουργικότητα της Αθήνας με τη μίξη χρήσεων και τη συνύπαρξη διαφορετικών κοινωνικών κατηγοριών μόνο επωφελής μπορεί να είναι για την κατοικία μέσα σε ένα πλαίσιο ενίσχυσης των παραπάνω δράσεων ενώ μπορεί να συμβάλλει στην κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα του αστικού ιστού.

Χρειάζεται επομένως ένας πολεοδομικός σχεδιασμός που συνδυάζει επαρκή στέγαση με ποιοτικές, χωρίς αποκλεισμούς, βιώσιμες γειτονιές με κανονισμούς και περιορισμούς στην τουριστικοποίηση και προστασία των χρήσεων γης.

*Η Όλγα Μπαλαούρα είναι Δρ. Αρχιτέκτων- Πολεοδόμος και Υποψήφια Δημοτική Σύμβουλος με την Ανοιχτή Πόλη στο Δήμο Αθηναίων