Τα έθιμα του Πάσχα που αντέχουν στον χρόνο

Πάσχα και σε κάθε γωνιά της Ελλάδας ζωντανεύουν έθιμα γνωστά ή λιγότερο γνωστά, από την αρχή της Σαρακοστής ως την κορύφωση του Θείου Δράματος, την Ανάσταση και την Κυριακή του Θωμά.

Την αυλαία των εθίμων ανοίγει πανηγυρικά ο Χάσκας, το βράδυ της Κυριακής της Αποκριάς πριν έρθει η Καθαρά Δευτέρα και αρχίσει η μεγάλη νηστεία. “

Τα παιδάκια και οι μεγάλοι μαζεύονται γύρω από έναν σοφρά, ένα χαμηλό κυκλικό τραπεζάκι στο σπίτι. Ο παππούς παίρνει έναν πλάστη, έχει βράσει αυγά, καθαρίζει ένα από αυτά και το δένει σε μια κλωστή. Δένει την κλωστή στην άκρη του πλάστη και περνάει το αυγό μπροστά από τα στόματα των παιδιών και των μεγάλων. Όποιος φάει το αυγό κερδίζει και σφραγίζει τη νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής για επτά εβδομάδες” εξηγεί στο “Πρακτορείο” ο Γιώργος Μελίκης, δημοσιογράφος, ιστορικός και λαογράφος.

Το αυγό επανέρχεται στο προσκήνιο τη Μεγάλη Πέμπτη, οπότε “ντύνεται” σε κόκκινο χρώμα, παίρνει τη θέση του στο εικονοστάσι και πρωταγωνιστεί στο τσούγκρισμα το βράδυ της Ανάστασης αλλά και στις αυγομαχίες που αναβιώνουν σε διάφορες περιοχές της χώρας. Επισκέπτες προσελκύουν κάθε χρόνο τα “πρωταθλήματα” που διοργανώνονται στον Άνω Άγιο Ιωάννη Πιερίας, κοντά στην Κατερίνη, στο χωριό Εξοχή της Πιερίας, στο Λάκκωμα Χαλκιδικής, στη Νεράϊδα Κοζάνης αλλά και στο Μεσημέρι του Δήμου Θερμαϊκού Θεσσαλονίκης.

“Το τσόφλι αυτό που κράτησε το αυγό για 40 μέρες νηστείας, κόκκινο αυτή τη φορά πέφτει πάνω στη γη, πάνω στο χώμα και το ωφέλιμο κομμάτι του, το ασπράδι και τον κρόκο, το τρώει ο άνθρωπος, το ξαναγεύεται μετά από μακρά περίοδο νηστείας” σημειώνει ο κ Μελίκης.

Σχετικά, άλλωστε, με το κόκκινο χρώμα διευκρινίζει ότι για την παράδοση, δεν είναι μόνο το αίμα του Χριστού. Είναι ένα χρώμα μαγικό, ένα χρώμα που έχει από μόνο του μια δυναμική, γιατί ακριβώς και έχει το χρώμα της καρδιάς και του αίματός μας. Όσο για το τσούγκρισμα, υπενθυμίζει τη φράση “Χριστός Ανέστη εκ νεκρών θανάτω θάνατον πατήσας” για να προσδώσει σε αυτό έναν συμβολισμό χαρμολύπης, χαράς για εκείνον που κερδίζει και λύπης για εκείνον που χάνει. Κυρίαρχο στοιχείο, ωστόσο, στην Πασχαλινή παράδοση είναι εκείνο της μουσικής που εμφανίζεται τη Μεγάλη Εβδομάδα με τα μοιρολόγια του Χριστού, τα οποία λέγονται ακόμη και σήμερα σε πολλές περιοχές της ελληνικής υπαίθρου.

Τη σκυτάλη παίρνουν οι “Λαζαρίνες”, τα μικρά κορίτσια που, ντυμένα με παραδοσιακές στολές, γυρνούν στα σπίτια και τραγουδούν τα κάλαντα του Λαζάρου. Ήδη το αισιόδοξο μήνυμα της Λαμπρής έχει αρχίσει να μεταφέρεται παντού και η γιορτή κορυφώνεται το Πάσχα, την πρώτη, τη δεύτερη και την τρίτη μέρα. “Στους περίφημους Πασχαλινούς χορούς, όλη η κοινότητα παίρνει θέση σε έναν μεγάλο κύκλο που χορεύει τον τρανό χορό.

Μπροστά πάνε οι γέροι, μετά οι νεότεροι άνδρες και αφού ολοκληρωθεί ο γύρος με τους άνδρες, στον ίδιο κύκλο αρχίζουν οι γυναίκες” λέει ο κ. Μελίκης.

Μετά την Ανάσταση, κεντρικό ρόλο στα έθιμα της εποχής διαδραματίζει το ταφικό έθιμο του Πόντου, σύμφωνα με το οποίο οι ψυχές των νεκρών ανεβαίνουν στον επίγειο κόσμο την ημέρα της Ανάστασης για να παραμείνουν ως την ημέρα του Αγίου Πνεύματος.

Έτσι τη Δεύτερη μέρα του Πάσχα, οι συγγενείς τους στήνουν ολόκληρο τραπέζι πάνω στα μνήματα, υπό τους ήχους της ποντιακής λίρας. Το έθιμο με τις κούνιες, άλλωστε, που αναβιώνει την ίδια μέρα, έχει βαθιές ρίζες στην αρχαιότητα και τη γιορτή των αρχαίων Ανθεστηρίων που διοργάνωναν οι Αθηναίοι. Κυρίως οι ανύπαντρες κοπέλες ανέβαιναν πάνω σε μια κούνια και τα αγόρια τις κουνούσαν. Ο χαρακτήρας αυτού του εθίμου που ακόμη και σήμερα συναντιέται είναι καθαρά γονιμικός ενώ εμπεριέχει και ένα στοιχείο κάθαρσης, από το ρεύμα που δημιουργεί η κίνηση της κούνιας.

Όλα τα παραπάνω πλαισιώνουν τα περισσότερο γνωστά και δημοφιλή στοιχεία της ελληνικής Πασχαλινής παράδοσης, με τα τσουρέκια να επαναφέρουν στο τραπέζι το γάλα, το βούτυρο και τα αυγά, μετά τη νηστεία και με το ζυμάρι να φουσκώνει, αντιπροσωπεύοντας την Ανάσταση του Κυρίου, και να παίρνει τη μορφή της πλεξούδας ή της κουλούρας, θυμίζοντας τα ίχνη της Βυζαντινής παράδοσης.

Το Πασχαλινό αρνί, από την άλλη πλευρά, θυμίζει το Πάσχα των Εβραίων στο οποίο βάφονταν οι πόρτες με αίμα των αμνών για την αναπαράσταση της εξόδου από την Αίγυπτο. Ακόμη και η λέξη “Πάσχα” σημαίνει “πέρασμα”, όπως και η λέξη “Απρίλιος” του ρωμαϊκού ημερολογίου προέρχεται από τη λέξη aperio, που σημαίνει ανοίγω. “Υπάρχει μια πληθώρα εκφραστικών μέσων για να δηλώσουν το πέρασμα της ψυχής που γίνεται μέσα από την Ανάσταση, να επισημάνουν τη μεταφυσική διάσταση του Πάσχα, μέσα από την οποία ο άνθρωπος περνά στο φως” υπογραμμίζει ο κ. Μελίκης.