Το ψευδές “επείγον” του προσφυγικού

Στέλιος Στυλιανίδης*

* Το άρθρο αυτό δε θα γραφόταν με αυτήν την μορφή του, αν δεν υπήρχε μια ουσιαστική ανταλλαγή με τον πρώην Διευθυντή του Τμήματος Ψυχικής Υγείας του ΠΟΥ, Benedetto Saraceno. Επίσης ορισμένες πρακτικές εμπειρικές επισημάνσεις προέρχονται από την θεραπευτική και ψυχοκοινωνική υποστήριξη προσφύγων στην Αθήνα με σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές από την ΕΠΑΨΥ, σε συνεργασία με την Ύπατη Αρμοστεία για τους πρόσφυγες του Ο.Η.Ε.

Οι Ευρωεκλογές πλησιάζουν. Ορθά επισημαίνεται από πολλές πλευρές ότι δύο από τους ορατούς κινδύνους για την ευρωπαϊκή συνοχή είναι τόσο η αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων όσο και η άνοδος των ακροδεξιών και φασιστοειδών πολιτικών σχηματισμών. Ένας από τους λόγους που τροφοδοτεί την ενίσχυση του εκφασισμού των ευρωπαϊκών κοινωνιών, όπως και την πολιτική έκφρασή του, είναι η “επείγουσα απειλητική» κατάσταση και ο βιωμένος κοινωνικός τρόμος απέναντι στην εισβολή των προσφύγων.

Πράγματι, υπάρχουν πολλοί αθώοι θάνατοι στη Μεσόγειο, πολλές αθώες ζωές που απωθούνται βίαια, που γίνονται αντικείμενο επίθεσης, ταπείνωσης, ως εάν να αποτελούσαν μια μέγιστη απειλή για τη δημοκρατική Ευρώπη. Όπως θα δούμε και με τα στοιχεία που θα παραθέσουμε παρακάτω, στο όνομα της δημοκρατίας, πολλοί θάνατοι στο όνομα της δημοκρατίας, η οποία πουλάει όπλα στο παγκόσμιο σουπερμάρκετ εξοπλισμών, πολλοί πρόσφυγες από τις «δημοκρατίες» που προσπάθησε να επιβάλει η Δύση στις χώρες καταγωγής τους μέσα από πολέμους, πολλές γυναίκες δολοφονημένες λόγω του γεγονότος ότι είναι μόνο γυναίκες.

Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ εκτιμά ότι μόνο το 2015 μετακινήθηκαν πάνω από 65,3 εκατομμύρια άνθρωποι από τις χώρες καταγωγής τους, σχεδόν 6 εκατομμύρια περισσότερο από τον προηγούμενο χρόνο. Από αυτά τα 65,3 εκατομμύρια, μόνο τα 3,2 εκατομμύρια, δηλαδή λιγότερο από το 5%, περιμένουν να πάρουν άδεια εισόδου σε ανεπτυγμένες χώρες, όπως αυτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι αυτονόητο ότι, πέρα από οποιαδήποτε επίσημη αναφορά του ΟΗΕ και του ΠΟΥ, όσο υπάρχουν εμπόλεμες καταστάσεις, σφαγές αμάχου πληθυσμού και απεριόριστη φτώχεια σε επίπεδο δυσκολίας επιβίωσης, τόσο ο αριθμός των προσφύγων και των μετακινούμενων πληθυσμών γενικότερα θα αυξάνεται. Φαίνεται ότι αυτό το κακό αποτελεί μια σταθερά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και ενός κυνικού πραγματισμού, που καθορίζει τις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Αυτός ο πραγματισμός τροφοδοτείται από μια ακραία κουλτούρα ατομικισμού και μια μυωπική ματιά σε σχέση με την προαγωγή του well-being και της αναζήτησης της προσωπικής ευτυχίας, συσκοτίζοντας κάθε μορφή αλληλεγγύης, ανθρωπιάς και δημοκρατικού δικαιώματος υποδοχής ατόμων σε κίνδυνο. Αυτό που πρέπει να μας κάνει να σκεφτούμε λίγο περισσότερο και να αποτελέσει ένα σοβαρό κομμάτι της πολιτικής ατζέντας για τη συζήτηση που διεξάγεται στο πλαίσιο των Ευρωεκλογών είναι ότι μια πολιτική οντότητα 500 εκατομμυρίων κατοίκων, δηλαδή η Ευρωπαϊκή Ένωση, ορίζει σαν επείγουσα κατάσταση την άφιξη ενός πληθυσμού που αντιπροσωπεύει λιγότερο από το 1% του πληθυσμού της. Η γηραιά Ευρώπη, με τα τεράστια δημοκρατικά προβλήματα, με την κατάρρευση του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης και κοινωνικού κράτους λόγω του ελλείμματος των ασφαλιστικών εισφορών από τη γήρανση του πληθυσμού, αποκαλεί επείγουσα μια κατάσταση της δικιάς της έλλειψης ανοχής, του εγωϊσμού της, και κυρίως της δικιάς της πολιτικής τυφλότητας.

Παρά την τεράστια πίεση που ασκεί η πλειοψηφία των ΜΜΕ, που καθοδηγούνται από κυβερνήσεις και συμφέροντα, για να περιγράψουν με δραματικούς τόνους το επείγον του προσφυγικού ζητήματος, η πραγματική σοβαρή και επίπονη, επείγουσα κατάσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι η παραίτησή της από τις αρχές της αλληλεγγύης και του κράτους δικαίου, η άρνησή της να επενδύσει στην ελπίδα, στη δράση για το καλό, στην ουτοπία του καλού. Μια προοδευτική ατζέντα των Ευρωεκλογών θα πρέπει να έχει σαν άμεσο στόχο την αποδόμηση του ψευδο-επείγοντος χαρακτήρα του προσφυγικού και του μεταναστευτικού, τον αποϊδρυματισμό της επείγουσας διαχείρισης στο βαθμό που οι ροές των απελπισμένων αυτού του κόσμου αποτελούν και θα αποτελούν, ακόμη και αν το αρνούμαστε, ένα μόνιμο φαινόμενο της καθημερινότητάς μας. Μια επείγουσα κατάσταση είναι ένα γεγονός τελείως απρόβλεπτο, σχετικά σπάνιο, με μια διάρκεια σχετικά προσδιορισμένη: η μαζική άφιξη μεταναστών και προσφύγων από τις χώρες που βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση, όπου τα στοιχειώδη δικαιώματα και οι υλικές συνθήκες ζωής είναι απούσες, δεν αποτελεί μια επείγουσα κατάσταση, αλλά μια προβλεπόμενη εξέλιξη του γεωπολιτικού χάρτη.

Μια επείγουσα κατάσταση ορίζεται σαν ένα συμβάν που προκαλεί μια άμεση απειλή στη ζωή, την υγεία, την ιδιοκτησία ή το περιβάλλον, οι ευρωπαϊκές χώρες δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι εκτίθενται σε αυτές τις απειλές, και επομένως δεν μπορούν να ορίσουν σαν emergency την κατάσταση που αντιπροσωπεύεται από τις μαζικές προσφυγικές ροές. Αυτό που πρέπει να αντιμετωπίσουμε σαν κοινωνίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με επιμερισμό της ευθύνης της η καθεμία, είναι να θεωρήσουμε ότι και το προσφυγικό και το μεταναστευτικό πρόβλημα αποτελεί ένα «συστημικό» πρόβλημα και με αυτήν την έννοια πρέπει να αντιμετωπιστεί στο πλαίσιο ενός μακροπρόθεσμου πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού για την ουσιώδη επίλυσή του. Πρόκειται για μια πραγματική αλλαγή προσανατολισμού: πρέπει να εγκαταλείψουμε την κουλτούρα των «στρατοπέδων συγκέντρωσης» και της παροχής άμεσης ανθρωπιστικής βοήθειας και να σχεδιάσουμε μια δομική κουλτούρα παρέμβασης, η οποία να εγγυάται δικαιώματα, υγεία, κατοικία, μόρφωση, κοινωνική ενσωμάτωση.

Το καθεστώς του επείγοντος διευκολύνει τη δημιουργία καταστάσεων συναγερμού, πανικού, παραπληροφόρησης, συλλογικής υστερίας («εισβολή μεταναστών», «απειλή για τις θέσεις εργασίας των ντόπιων», «τρομοκρατικός κίνδυνος», «απόπειρα αλλοίωσης της εθνικής, θρησκευτικής, πολιτισμικής ταυτότητας»), αυτοί οι παρανοϊκοί κοινωνικοί μηχανισμοί τροφοδοτούνται από ξενοφοβικά κόμματα και κινήσεις, από εθνικιστικές εξάρσεις και δημαγωγούς πολιτικούς που χρίζουν την πολιτική τους εξουσία πάνω στο φόβο, στην προπαγάνδα, στον αποκλεισμό του άλλου και στη συστηματική παραπληροφόρηση, στην πρόσκληση του μίσους. Όλοι αυτοί οι πολιτικοί σχηματισμοί στις διάφορες χώρες (η Legga στην Ιταλία, το Front National στη Γαλλία, Farage στη Μ. Βρετανία, στην Ουγγαρία, στην Πολωνία…), όλες αυτές οι νεοφασιστικές, ξενόφοβες πολιτικές δυνάμεις χτίζουν την πολιτική τους απήχηση πάνω στη συνθήκη του επείγοντος και της φαντασίωσης της συλλογικής απειλής από τους πρόσφυγες.

Είναι επείγον να πούμε την αλήθεια: πέρα από το πολιτικό επίπεδο, η συνθήκη του επείγοντος ευνοεί και πολυάριθμες «μπίζνες» γύρω από τη διαχείριση του προσφυγικού. Πάρα πολλά χρήματα δίνονται συχνά χωρίς στόχευση, χωρίς σχεδιασμό για την υποδοχή των προσφύγων, για τη δήθεν εκπαίδευση των επαγγελματιών, χωρίς σοβαρή αξιολόγηση, χωρίς λογοδοσία, χωρίς μετρήσιμα αποτελέσματα. Τα νούμερα για τη δήθεν διάσταση του επείγοντος για την Ευρωπαϊκή Ένωση μιλάνε από μόνα τους.

Ο αριθμός των ατόμων που μετακινούνται προς ευρωπαϊκές χώρες έχει μειωθεί αισθητά με την πάροδο των ετών. Χαρακτηριστικά, σε σύγκριση με τα 1.015.877 άτομα που έφτασαν στην Ευρώπη το 2015, ο αντίστοιχος αριθμός ανήλθε σε μόλις 116.647 το 2018. Πηγή: UNHCR Desperate Journeys: Refugees and migrants arriving in Europe and at Europe’s borders January – December 2018 (Executive Summary).

Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Τουρκία, ο Λίβανος, η Αίγυπτος, η Τυνησία, απορροφούν πολύ μεγάλους αριθμούς προσφύγων σε σχέση με τον πληθυσμό τους, που δεν συγκρίνονται με την καχεκτική και ελλειμματική απορρόφηση των προσφύγων στις ευρωπαϊκές χώρες.

Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη ενημέρωση του UNHCR στις 07/03/2019, ο αριθμός των προφύγων στην Τουρκία ανέρχεται σε 3,642,738 άτομα. Πηγή: UNHCR Portal for Refugee Situations.

Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη ενημέρωση του UNHCR τον Φεβρουάριο του 2019, ο αριθμός των προφύγων στο Λίβανο ανέρχεται σε 946,291 άτομα. Πηγή: UNHCR Portal for Refugee Situations.

Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη μηνιαία στατιστική αναφορά από την Αίγυπτο, ο αριθμός των προσφύγων και των αιτούντων άσυλο ανέρχεται σε 247.724 άτομα. Πηγή: UNHCR Egypt Monthly Statistical Report – February 2019.

Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία, ο αριθμός των προσφύγων στην Τυνησία αναμένεται να φτάσει στους 1,680 μέχρι το τέλος του 2019. Πηγή: UNHCR Global Focus Tunisia.

Είναι ενδεικτικό ότι οι ρυθμοί αποδοχής των αιτούντων άσυλο απελπιστικά μικροί – λιγότερο από 5% παροχή αδείας παραμονής στην Ιταλία και 3% στην Ελλάδα (Πηγή: B. Saraceno, “Psicopolitica”, 2019).

Τι να κάνουμε σαν κοινωνίες, σαν ενεργοί πολίτες απέναντι σε αυτήν την ευρωπαϊκή υποκρισία και σε αυτό το φλερτ με το «αυγό του φιδιού» που σε πολλές χώρες έχει αρχίσει να σπάει. Πρέπει να ξανακάνουμε πολιτική με διαφορετικούς όρους, πρέπει να νοηματοδοτήσουμε αλλιώς τη δράση μας μέσα από τους εξής άξονες.

Πρώτος άξονας:

Πρέπει να πολεμήσουμε την παραπληροφόρηση και να προάγουμε τη συλλογή με συστηματικό και αξιόπιστο τρόπο δεδομένων, μαρτυριών και πληροφοριών στα εξής επίπεδα:

στα πραγματικά νούμερα της μετανάστευσης,

στις συνέπειες, συχνά πιο θετικές παρά αρνητικές, της μετανάστευσης στην αγορά εργασίας και στις τοπικές οικονομίες,

στα πραγματικά κόστη της φιλοξενίας και στις διαφορετικές δυνατές τυπολογίες της υποδοχής (καλές πρακτικές)

στους πραγματικούς κινδύνους εμφάνισης ορισμένων ασθενειών με ενδημικό χαρακτήρα, πχ. φυματίωση, και στην αξιολόγηση των φανταστικών κινδύνων και του συναγερμού για τη δημόσια υγεία,

στις συμπεριφορές, τις ανάγκες και τις δυσκολίες της κοινωνικής ενσωμάτωσης των διαφορετικών εθνικών ομάδων, μεταναστών ή προσφύγων, που υποδεχόμαστε,

στη σχέση μεταξύ μετανάστευσης και παραβατικότητας,

στην εφαρμογή ή μη των νομοθεσιών, εθνικών και διεθνών, που ισχύουν.

Επομένως, έχουμε επείγουσα ανάγκη να δημιουργήσουμε ένα ισχυρό κέντρο αντι-πληροφόρησης, δηλαδή ενός αξιόπιστου εθνικού και Ευρωπαϊκού παρατηρητηρίου του τι συμβαίνει.

Δεύτερος άξονας:

Πρέπει να πραγματοποιηθεί συστηματικά μια συλλογή καλών πρακτικών υποδοχής και κοινωνικής ενσωμάτωσης μεταναστών και προσφύγων. Πρέπει να τεκμηριωθεί το ποιος φορέας (ιδιωτικός,ΜΚΟ,Τοπικής αυτοδιοίκησης, κρατικός) υλοποιεί τις δράσεις, τι δυσκολίες και αντιστάσεις συνάντησε, ποιες είναι οι κοινωνικές επιπτώσεις των δράσεων στις τοπικές κοινωνίες, πόσο κοστίζουν, πώς μπορούν να καταγραφούν και να κατανοηθούν οι κίνδυνοι εμπορευματοποίησης πρακτικών υποδοχής και ενσωμάτωσης.

Τρίτος άξονας:

Πρέπει να οριστεί μια Θεσμική πολιτική ατζέντα διαβούλευσης με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς και τους θεσμούς. Μια τέτοια πρωτοβουλία μπορεί να συντονιστεί από το Υπουργείο Μεταναστευτικής πολιτικής και πρέπει να περιλαμβάνει τα εμπλεκόμενα Υπουργεία, τις αυτοδιοικητικές αρχές όλων των βαθμίδων, τις ΜΚΟ, την Εκκλησία, τις συνδικαλιστικές οργανώσεις, τους εκπροσώπους συλλογικοτήτων τοπικών κοινωνιών, πανεπιστήμια και ερευνητικές ομάδες που ασχολούνται με αυτό το αντικείμενο, όπως επίσης και εκπροσώπους της Υπατης Αρμοστείας για τους πρόσφυγες και της Ε.Ε.

Τέταρτος άξονας:

Δημιουργία ενός πραγματικού κινήματος αλληλεγγύης των πολιτών , το οποίο θα προάγει αρχές, πολιτικές και δράσεις υποδοχής και κοινωνικής ενσωμάτωσης. Ένα κίνημα πολύχρωμο το οποίο θα στέκεται απέναντι στον εκφασισμό της κοινωνίας, στην μισαλλοδοξία και στη ρητορική του μίσους και του ρατσισμού.

Πρέπει να επιστρέψουμε μέσα από την κατανόηση των αποτυχιών και ελλειμμάτων μας , σε μια πολιτική πρακτική ικανή να αντιμετωπίσει την σύγχρονη πολυπλοκότητα όχι μόνο με στείρα συνθηματολογία και ιδεοληψίες αποκλεισμών, ούτε με αμιγώς τεχνοκρατικούς όρους, αλλά με νέες συνθέσεις ικανές να εμβαθύνουν την καχεκτική δημοκρατία μας και να απαντούν αποτελεσματικά στην υποκριτική διαχειριστική λογική του «επείγοντος» της Ε.Ε.

*O Στέλιος Στυλιανίδης, είναι Ψυχίατρος- Ψυχαναλυτής – Ομαδικός Αναλυτής, Καθ. Κοινωνικής Ψυχιατρικής, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Επ. Σύμβουλος Ε.Π.Α.Ψ.Υ.