Το βιβλίο ως αντικείμενο δεν χάνει ποτέ το πολιτιστικό του υπόβαθρο

Επιστροφή στην κανονικότητα; Δεν νομίζω ότι αυτός είναι ο σωστός όρος περιγραφής της πραγματικότητας. Θα έλεγα ότι βιώνουμε μια διαρκή αλληλουχία κρίσεων που διαμορφώνουν με νέους όρους τις κοινωνικές σχέσεις. Ο άνθρωπος στέκει με δυσκολία απέναντι σε αυτές τις αλλαγές, αναλογίζεται τη ζωή του και αναζητά διεξόδους.

Πόλεμοι, όπως αυτός της Ουκρανίας, αλλάζουν δεδομένες αντιλήψεις για την ασφάλεια και την ευημερία, βαθιές τεχνολογικές τομές σε πολλά επίπεδα επηρεάζουν παγιωμένες αντιλήψεις για την εργασία, την κοινωνικοποίηση και τον στοχασμό, διαδοχικές οικονομικές κρίσεις συμπιέζουν την κοινωνική θέση των ανθρώπων μεταβάλλοντας τις προτεραιότητές τους σε πολλούς τομείς.

Η εποχή αυτή έχει στιγματιστεί βέβαια από μια παγκόσμια κρίση, αυτή του covid. Ενώ η επιδημία δεν έχει τελειώσει, ζούμε τη μετα-covid εποχή, που έχει αφήσει βαθιά σημάδια στο κοινωνικό σώμα.

Μέσα σε λίγες εβδομάδες το 2020, η ταχεία εξάπλωση του ιού COVID-19 σε παγκόσμια πανδημία άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο εργαζόμαστε, ζούμε, αλληλεπιδρούμε και επικοινωνούμε μεταξύ μας. Οι κανόνες κοινωνικής αποστασιοποίησης της πανδημίας μάς απέκοψαν από τη συμμετοχική κουλτούρα, τον αθλητισμό και την κοινωνική ζωή, και αυτό συνέβαλε σε μια αυξανόμενη κρίση ψυχικής υγείας. Ποτέ άλλοτε το διάβασμα, και συγκεκριμένα η ύπαρξη βιβλίων στο σπίτι, δεν είχε μεγαλύτερη σημασία.

Οι άνθρωποι όλο αυτό το διάστημα στράφηκαν στα έντυπα βιβλία, είδαν με άλλο μάτι τα ράφια της βιβλιοθήκης τους, κοίταξαν τα ηλεκτρονικά βιβλία στις ψηφιακές συσκευές τους για καθησυχασμό, αναψυχή ή απόδραση.

Το βιβλίο δεν κέρδισε τυχαία μεγαλύτερο κοινό την εποχή της πανδημίας. Σε τέτοιες κρίσεις αποδεικνύεται ότι σε όλα τα ερωτήματα υπάρχει ένα βιβλίο που συμβάλλει όχι απαραίτητα στην απάντηση, αλλά στη συγκρότηση της σκέψης μας, στον αναγκαίο αναστοχασμό, σε μια διασκέδαση που δεν είναι εφήμερη.

Ο αναγκαίος ψηφιακός μετασχηματισμός μετέφερε το ράφι του βιβλιοπωλείου στο εσωτερικό κάθε σπιτιού, και έδωσε τη δυνατότητα στο μικρό βιβλιοπωλείο να ανακτήσει την επαφή του με την κοινότητα, τη γειτονιά.

Το βιβλίο δεν φοβήθηκε ποτέ την τεχνολογία, έτσι είδαμε τη νεολαία όλου του κόσμου να μοιράζεται μέσω του TikTok τα βιβλία της εποχής μας, δημιουργώντας μια τεράστια βάση αναγνωστών. Από αυτή την ανταλλαγή απόψεων γύρω από βιβλία δημιουργήθηκαν φαινόμενα σαν αυτό της Coleen Hoover.4

Παγκοσμίως τόσο το ebook όσο και το ανερχόμενο audiobook δείχνουν ότι δεν μπορούν να αναμετρηθούν με την υλικότητα του βιβλίου, αλλά να μας προσφέρουν εναλλακτικούς τρόπους ανάγνωσης της τυπωμένης ιστορίας.

Η μεγάλη του διαφορά από άλλα «προϊόντα» είναι ότι το βιβλίο ως αντικείμενο δεν χάνει ποτέ το πολιτιστικό του υπόβαθρο, το βιβλίο διαβάζεται ως πολιτιστικό σημαίνον από όλη την κοινωνία, και μάλιστα αυτό ισχύει και για ανθρώπους που έχουν λίγα ή και καθόλου βιβλία. Άρα το βιβλίο έχει μεγάλη αξία ακριβώς σε εποχές αλλαγών και κρίσεων κι οι αναγνώστες τείνουν προς τα βιβλία για να τους δώσουν ανάσα. Ο άνθρωπος έχει μάθει να συγκροτείται, τόσο ως άτομο όσο και ως κοινωνία, με βάση τις αφηγήσεις από πολύ παλιά, και σε αυτές στρέφεται και τώρα.

Αυτούς τους αναγνώστες, που η κρίση έφερε στο βιβλίο φαίνεται εν πολλοίς ότι τους κράτησε. Διότι, όπως έδειξε η στροφή προς πιο κλασικά αναγνώσματα, οι αναγνώστες αναζήτησαν μια καθηλωτική αναγνωστική εμπειρία. Με χαρά είδαμε, για παράδειγμα, την τεράστια αποδοχή του ανέκδοτου μυθιστορήματος του Νίκου Καζαντζάκη «Ο Ανήφορος».

Ο άνθρωπος ανατρέχει στις μεγάλες γραφές για να αντιμετωπίσει το σήμερα. Η ανάγνωση ενός βιβλίου σε μια περίοδο αναταραχής μπορεί να συμβάλει στην ψυχική μας ευημερία μέσω της θετικής συναισθηματικής επίδρασης – πολλοί από εμάς έχουμε συνηθίσει να στρεφόμαστε στα αγαπημένα μας βιβλία σε περιόδους ασθένειας, μοναξιάς ή ψυχικής αναστάτωσης, επειδή το διάβασμα μπορεί να προσφέρει τόσο ένα μέσο για να ξεφύγουμε προσωρινά από τις τρέχουσες συνθήκες όσο και έναν τρόπο για να τις κατανοήσουμε καλύτερα – και τον εαυτό μας.

Σε περιόδους τεκτονικών αλλαγών που επηρεάζουν τις ζωές όλων των ανθρώπων και σε συγκεκριμένες εμπειρίες άγχους και επιβίωσης -του πένθους και της απώλειας, της μοναξιάς και της σύνδεσης, των επιθυμιών για δομή και κανονικότητα- αναδεικνύουν και τεκμηριώνουν την αιτιώδη σχέση της ανάγνωσης με την προσωπική, επαγγελματική και κοινωνική εξέλιξη.

To 2023, λοιπόν, μας βρίσκει σε αυτό το σημείο. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι το βιβλίο δεν είναι ένα απλό προϊόν. Είναι μέρος μιας κουλτούρας υπό διαμόρφωση, ένα πολιτιστικό κεφάλαιο ανεκτίμητης αξίας.

Οι εκδοτικοί οίκοι σε μια δύσκολη συγκυρία, όπου το κόστος σε όλα τα στάδια της έκδοσης έχει εκτοξευτεί, παλεύουν να βελτιώσουν την αναγνωστική εμπειρία σε όλα τα επίπεδα. Η πολιτεία πρέπει να δει σοβαρά το βιβλίο ως πολιτιστικό κεφάλαιο και να βοηθήσει στην παραγωγή του. Η συρρίκνωση του εκδοτικού προγράμματος λόγω κόστους σημαίνει ότι δεν δημιουργούνται συνθήκες διάδοσης ιδεών, αφηγήσεων, σκέψεων, σε μια εποχή που τις χρειάζεται τόσο.

Η επερώτηση του Ι. Καλλιανού στη Βουλή στις 20/12/2022 αναφορικά με την καθιέρωση μηδενικού ΦΠΑ κατά την παραγωγή και πώληση βιβλίων είναι προς αυτή την κατεύθυνση με μικρό δημοσιονομικό κόστος αλλά μεγάλη πολιτιστική ωφέλεια.

Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι ο αναγνώστης είναι αναπόσπαστο μέρος του βιβλίου, ένα λειτουργικό κομμάτι της αφήγησης, κι ότι δεν είναι και δεν θα γίνει ποτέ πελάτης με την στενή έννοια του όρου. Έτσι το θέμα της φιλαναγνωσίας είναι ένα διαρκές κοινωνικό αίτημα. Όσο όμως δεν δημιουργούνται οι κοινωνικές συνθήκες που θα επέτρεπαν τη γέννηση και την ενεργοποίηση της πρακτικής της ανάγνωσης, δεν θα δούμε πραγματικά αποτελέσματα.

Οι επενδύσεις σε προγράμματα ανάπτυξης της ανάγνωσης καθώς και σε ανθρώπινο δυναμικό μπορούν να αποβούν πολύ πιο αποτελεσματικές, υπό τον όρο ότι θα συνοδευτούν από ανάλογες επενδύσεις στο εκπαιδευτικό σύστημα. Και θα είναι σπουδαίο ο επόμενος ή κάποιος υπουργός Παιδείας, μαζί με τον αντίστοιχο επικεφαλής στο Υπουργείο Πολιτισμού, να αποφασίσουν να ασχοληθούν με το θέμα της φιλαναγνωσίας στα σχολεία: θα είναι μια χρυσή ευκαιρία να μείνουν στην αιωνιότητα γιατί αυτό θα αλλάξει σε σημαντικό βαθμό την κουλτούρα της κοινωνίας μας.

Σε επίπεδο επιλογής τίτλων, ποιότητας μεταφράσεων, εξωφύλλων, προσπαθούν όλοι να ανταποκριθούν στον διευρυμένο ρόλο και την αποστολή τους. Αυτή η προσπάθεια θα συνεχιστεί θεωρώ και το 2023.

Με μια επιλογή τίτλων που θα αγκαλιάζει κάθε αναγνωστική, κοινωνική ανάγκη, με βελτίωση του βιβλίου σε κάθε επίπεδο, και με απέραντο σεβασμό στον αναγνώστη, θεωρώ ότι το βιβλίο θα επιτελέσει το μεγάλο του κοινωνικό έργο. Θα γίνει και πάλι μέσο στοχασμού, χαράς, παρέας, το μέσο για την μεγάλη ανάγκη του ανθρώπου να ονειρευτεί, να αναπολήσει, να διαμορφώσει ένα μέλλον καλύτερο.

* Ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος είναι ο εκδότης της Δίοπτρα.

Άρθρα σημαντικών προσωπικοτήτων που μοιράζονται σκέψεις και απόψεις για την Ελλάδα και τη θέση της στο μέλλον. Ανακαλύψτε περισσότερα στο αφιέρωμα “2023: Η Ελλάδα Στο Μέλλον”