Γιατί η σκέψη της γέννησης είναι εξίσου αλλόκοτη με αυτή του θανάτου

* Το άρθρο της καθηγήτριας Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Λάνκαστερ στο Ηνωμένο Βασίλειο, Alison Stone δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται άγχος για την προοπτική του θανάτου τους. Πράγματι, ορισμένοι φιλόσοφοι έχουν υποστηρίξει ότι το άγχος του θανάτου είναι καθολικό και ότι αυτό το άγχος δεσμεύει και οργανώνει την ανθρώπινη ύπαρξη. Υποφέρουμε όμως και από άγχος γέννησης; Ίσως. Εξάλλου, είμαστε όλοι όντα που γεννιούνται καθώς επίσης και όντα που πεθαίνουν.

Ενώ οι φιλόσοφοι έχουν πει πολλά για το άγχος μας για το θάνατο, έχουν πει λίγα για το άγχος της γέννησης. Αυτό είναι αναπόσπαστο μέρος της ευρύτερης παραμέλησης της γέννησης στη δυτική φιλοσοφική παράδοση. Η κατευθυντήρια σκέψη ήταν ότι “όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί” αντί “όλα τα ανθρώπινα όντα είναι θνητά και έχουν γεννηθεί”.

Μόλις θυμηθούμε ότι έχουμε γεννηθεί και ότι είμαστε θνητοί, βλέπουμε μερικούς τρόπους με τους οποίους η γέννηση μπορεί επίσης να προκαλέσει άγχος. Όπως γράφει ο βιοηθικός Ντέιβιντ Άλμπερτ Τζόουνς στο The Soul of the Embryo (2004):

“Μπορεί να λέμε σε κάποιον μια ανάμνηση ή ένα γεγονός και μετά να συνειδητοποιήσουμε ότι, εκείνη τη στιγμή, το άτομο που έχουμε μπροστά μας δεν υπήρχε καν! Κάποιος που είναι πραγματικός και σημαντικός στη ζωή μας, που είναι το κέντρο της δικής του ιστορίας… κάποτε δεν υπήρχε. Αν αναλογιστούμε σοβαρά την ύπαρξη και την αρχή ενός συγκεκριμένου ανθρώπου… αντιλαμβανόμαστε ότι είναι κάτι περίεργο και βαθύ. Πολλοί φιλόσοφοι έχουν αναγνωρίσει ότι η ύπαρξη του κόσμου είναι κάτι μυστηριώδες… Ωστόσο, αν αντιληφθούμε αληθινά την ύπαρξη οποιουδήποτε ατόμου, βλέπουμε ότι και αυτή είναι μυστηριώδης…“.

Το ίδιο ισχύει και για την ύπαρξη του καθενός. Άρχισα να υπάρχω σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, και υπάρχει κάτι μυστήριο σε αυτό. Δεν ήμουν πάντα εκεί. Για αιώνες, τα γεγονότα στον κόσμο εκτυλίσσονταν χωρίς εμένα. Αλλά η μετάβαση από την ανυπαρξία στην ύπαρξη φαίνεται τόσο απόλυτη που είναι δύσκολο να καταλάβω πώς μπορώ να την έχω περάσει.

Για να επιδεινωθεί περαιτέρω το μυστήριο, δεν υπήρχε κανένα σημείο διέλευσης. Στην πραγματικότητα, δεν ξεκινάμε με τον ξαφνικό, δραματικό τρόπο που ανακοίνωσε η Ρούμπι Λένοξ, η αφηγήτρια και πρωταγωνίστρια του μυθιστορήματος της Κέιτ Άτκινσον, Behind the Scenes at the Museum (1995): “Υπάρχω! Έχω συλληφθεί στο χτύπημα του ρολογιού για τα μεσάνυχτα στο ράφι πάνω από το τζάκι στο δωμάτιο απέναντι από το χολ“. Αντιθέτως, άρχισα σταδιακά. Όταν αρχικά συνελήφθη, ήμουν μονοκύτταρο (ζυγώτης). Στη συνέχεια ανέπτυξα ένα σχηματισμένο σώμα και άρχισα να έχω ένα στοιχειώδες επίπεδο εμπειρίας κατά τη διάρκεια της κύησης. Και μόλις βγήκα από την κοιλιά της μητέρας μου, έμπλεξα στον πολιτισμό και τις σχέσεις με τους άλλους και απέκτησα μια δομημένη προσωπικότητα και ιστορία. Ωστόσο, ο ζυγώτης όπως ξεκίνησα, ήταν ακόμα εγώ, παρόλο που δεν είχε τίποτα από όλα αυτά.

Αυτό μπορεί να φαίνεται να υποδηλώνει ότι η γέννηση είναι μυστηριώδης παρά ότι προκαλεί άγχος. Αλλά είναι ανησυχητικό το γεγονός ότι η ιδιαίτερη ύπαρξή μου αψηφά την κατανόηση σε σχέση με τις απαρχές της, και ότι το Σύμπαν περιέχει πολλούς ανθρώπους, καθενός εκ των οποίων η αρχή είναι εξίσου μυστηριώδης. Όταν αντιμετωπίζουμε αυτές τις ανησυχητικές πραγματικότητες, μπορεί να αισθανόμαστε ανήσυχα και άβολα. Ο καθημερινός, οικείος κόσμος μας αποκαλύπτεται σαν να υπάρχουν πλευρές, οι οποίες υπερβαίνουν την κατανόησή μας. Δεν μπορούμε να νιώθουμε τόσο απλά σαν στο σπίτι μας στον κόσμο. Αυτό είναι ένα είδος άγχους.

Ένας άλλος παράγοντας στις δυσκολίες μας να κατανοήσουμε την προέλευσή μας είναι η αδυναμία μας να θυμηθούμε ότι γεννηθήκαμε. Αυτό είναι μέρος της γενικότερης αδυναμίας μας να θυμηθούμε τη βρεφική μας ηλικία – ένα φαινόμενο που ο Σίγκμουντ Φρόιντ το 1905 ονόμασε “βρεφική αμνησία“. Ουσιαστικά, αυτή η αμνησία προκαλείται από το γεγονός ότι τα συστήματά μας για τον σχηματισμό και τη δημιουργία αναμνήσεων αλλάζουν κατά την παιδική ηλικία. Αυτή η διαδικασία αλλαγής ολοκληρώνεται σε μεγάλο βαθμό στα 6 – 8 έτη. Ενώ οι πρώτες μορφές μνήμης μας είναι σιωπηρές, πρακτικές και συναισθηματικές, οι μορφές μνήμης που έχουμε αποκτήσει μέχρι την ηλικία των 8 ετών είναι ρητές, γλωσσικές και αφηγηματικές. Αυτή η αλλαγή καθιστά τις προηγούμενες αναμνήσεις μη διαθέσιμες σε εμάς και μερικές από αυτές καταστρέφονται.

Ταυτόχρονα, η περίοδος της βρεφικής ηλικίας είναι για εμάς διαμορφωτική. Τότε διαμορφώνονται πολλά θεμελιώδη χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας, υπό την επίδραση συγκεκριμένων ατόμων και συνθηκών που συναντάμε τότε και των σχέσεών μας με τους πρώτους μας φροντιστές. Διαμορφώνουμε συνήθειες, πρότυπα δράσης και αντίδρασης, που θα παραμείνουν μαζί μας σε όλη μας τη ζωή. Κάθε φορά που φοβάμαι ότι ένας σκύλος με πλησιάζει, εκδηλώνω μια συναισθηματική απόκριση που σχημάτισα για πρώτη φορά στην παιδική μου ηλικία. Όπως όταν περπατάω με ένα ιδιαίτερο βάδισμα και στυλ κίνησης, αναπαράγω συνήθειες που καθιέρωσα στην παιδική ηλικία.

Αλλά δεδομένου ότι η βρεφική και η παιδική ηλικία είναι διαμορφωτικές για εμάς, και παρόλα αυτά μπορούμε να θυμηθούμε ξεκάθαρα λίγα σχετικά με αυτές, μένουμε στο σκοτάδι σχετικά με τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας. Γιατί ερωτευόμαστε και ερχόμαστε σε ρήξη με τους ανθρώπους; Γιατί ένα συγκεκριμένο τραγούδι κάνει εμένα να δακρύσω και εσένα σε αφήνει παγερά αδιάφορο; Η βρεφική αμνησία σημαίνει ότι το σκεπτικό για ένα μεγάλο μέρος της συναισθηματικής μας ζωής είναι μη προσβάσιμο.

Η γέννηση, και επομένως η αρχή της ζωής ως βρέφος και παιδί, προκαθορίζει να ξεχάσεις ένα μεγάλο μέρος της πρώιμης ζωής σου, ακόμη και ενώ εξακολουθείς να ζεις εντός της. Πρέπει να περιοριστεί στο πόσο μπορεί κανείς να κατανοήσει τον εαυτό του και τις πηγές κινήτρων βάσει των οποίων δρα και αντιδρά. Αυτή η πτυχή της γέννησης, καθώς και το μυστήριο της δικής μας αρχής, μπορεί να προκαλέσει άγχος. Διότι, όταν δίνουμε προσοχή στη βρεφική αμνησία, μπορεί να αισθανόμαστε αμήχανα και άβολα συνειδητοποιώντας ότι ποτέ δεν θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε πλήρως τον εαυτό μας ή τα κίνητρα και τις παρορμήσεις μας. Είμαστε υποχρεωμένοι, με σημαντικούς τρόπους, να παραμείνουμε ξένοι στον εαυτό μας.

Ωστόσο, μπορεί να εξακολουθεί να φαίνεται ότι υπάρχει ένας βασικός λόγος για τον οποίο δεν μπορούμε να αισθανόμαστε ανήσυχοι που γεννηθήκαμε όπως νιώθουμε άγχος για τον θάνατο. Η γέννησή μου ανήκει στο παρελθόν, ενώ ο θάνατός μου είναι στο μέλλον. Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί διαισθητικά ότι μπορούμε να νιώθουμε άγχος μόνο για μελλοντικές πιθανότητες.

Και πάλι, μερικές φορές οι άνθρωποι νιώθουν άγχος για το παρελθόν. Μερικές φορές αισθάνονται κοινωνικό άγχος όταν θυμούνται ότι είπαν ή έκαναν λάθος πράγμα σε μια προηγούμενη κοινωνική κατάσταση. Και η διαταραχή μετατραυματικού στρες είναι το άγχος για τραυματικά γεγονότα που υπέστησαν στο παρελθόν. Πράγματι, ο ψυχαναλυτής θεωρητικός Ότο Ρανκ, συγγραφέας του The Trauma of Birth (1924), πίστευε ότι όλοι βιώνουμε άγχος κατά τη γέννηση, το οποίο κατανοείται ως μια μορφή διαταραχής μετατραυματικού στρες (αν και δεν χρησιμοποίησε τη φράση): άγχος που προκαλείται από αναμνήσεις του τραύματος της εγκατάλειψης της μήτρας της μητέρας.

Αλλά λαμβάνοντας υπόψη ότι μπορούμε να νιώθουμε άγχος για γεγονότα του παρελθόντος, οι μορφές άγχους για τη γέννηση που συζητούνται σε αυτό το κομμάτι δεν αφορούν τη γέννησή μου ως συγκεκριμένο γεγονός του παρελθόντος. Μάλλον, είναι ανησυχίες για τα σε διαρκή εξέλιξη γνωρίσματα της ύπαρξής μου που υπάρχουν εφόσον γεννήθηκα. Για παράδειγμα, άγχος για το πώς θα είμαι αναγκασμένος να είμαι παράξενος για τον εαυτό μου λόγω του ότι γεννήθηκα. Εδώ, αυτές οι μορφές άγχους κατά τη γέννηση δεν διαφέρουν τόσο πολύ από το άγχος θανάτου, επειδή το άγχος θανάτου αφορά επίσης τη συνεχιζόμενη κατάστασή μου ως θνητό ον. Είμαι πάντα ευάλωτος στον θάνατο, ο οποίος μπορεί πάντα να μεσολαβήσει για να αφήσει τα έργα μου διακεκομμένα και ημιτελή. Ομοίως, στο άγχος της γέννησης είναι όλη η κατάστασή μου ως γεννημένο ον για την οποία είμαι ανήσυχος.