Γιατί τα καβούρια και οι αστακοί αξίζουν προστασία από το να μαγειρεύονται ζωντανά

* Το άρθρο του αναπληρωτή καθηγητή φιλοσοφίας στο London School of Economics and Political Science, Jonathan Birch δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Τα καβούρια και οι αστακοί περνούν δύσκολα στα χέρια των ανθρώπων. Στις περισσότερες χώρες εξαιρούνται από το πεδίο εφαρμογής της νομοθεσίας για την καλή διαβίωση των ζώων, επομένως τίποτα από αυτά που τους κάνετε δεν είναι παράνομο. Το αποτέλεσμα είναι ότι αντιμετωπίζονται με τρόπους που θα ήταν ξεκάθαρα σκληροί αν επιβάλονταν σε σπονδυλωτό.

Αυτό μπορεί εν μέρει να οφείλεται στο ότι μας είναι τόσο ξένα. Είναι δύσκολο να αρχίσουμε να φανταζόμαστε την εσωτερική ζωή ενός πλάσματος με 10 πόδια, απρόσωπου με ένα νευρικό σύστημα κατανεμημένο σε όλο του το σώμα. Ακόμα χειρότερα, τα μαλακόστρακα δεν έχουν την ευφυΐα για την οποία τραβάνε την προσοχή τα χταπόδια. Με μόνο περίπου 100.000 νευρώνες στο νευρικό τους σύστημα σε σύγκριση με τα 500 εκατομμύρια του χταποδιού, τα καβούρια και οι αστακοί είναι απίθανο να ξεχωρίσου για τη γνωστική τους ικανότητα. Είναι εύκολο να τα παραβλέψουμε και δύσκολο να συμπάσχουμε.

Ωστόσο, εάν ενδιαφέρεστε για την καλή διαβίωση των ζώων, θα πρέπει να σας ενδιαφέρει τι συμβαίνει με τα καβούρια και τους αστακούς. Σκεφτείτε το βρασμό ενώ είναι ζωντανά. Το ζώο χρειάζεται συχνά λίγα λεπτά για να πεθάνει, κατά τη διάρκεια των οποίων συστρέφεται και ρίχνει τα μέλη του. Τα καρκινοειδή μπορούν να θανατωθούν σε δευτερόλεπτα με μαχαίρια, αλλά οι περισσότεροι μη ειδικοί δεν γνωρίζουν τη σωστή τεχνική. Η ηλεκτροπληξία με χρήση “Crustastun” (σ.σ. συσκευή που αναισθητοποιεί τα καρκινοειδή) διαρκεί περίπου 10 δευτερόλεπτα και είναι πιθανώς τόσο ανθρώπινη όσο γίνεται, αλλά η δαπάνη γι’ αυτή τη συσκευή σημαίνει ότι δεν είναι καθόλου τυπικός εξοπλισμός κουζίνας. Ορισμένα εργοστάσια επεξεργασίας τα χρησιμοποιούν (και ορισμένα σούπερ μάρκετ του Ηνωμένου Βασιλείου απαιτούν από τους προμηθευτές τους να το κάνουν), αλλά πολλά όχι και δεν υπάρχει νομική απαίτηση για αναισθητοποίηση. Τα καβούρια συχνά εξακολουθούν, όπως το έθεσε μια μελέτη, να “επεξεργάζονται σε ζωντανή κατάσταση”. Η “επεξεργασία” εδώ είναι ευφημισμός για το “τεμαχισμένο ζωντανό”.

Έχει κάποιο από αυτά σημασία από ηθικής πλευράς; Για πολλούς, το βασικό ερώτημα εδώ είναι αν αυτά τα ζώα είναι ικανά να αισθανθούν οτιδήποτε – αν είναι αισθανόμενα. Εάν δεν αισθάνονται τίποτα καθώς βράζονται ή τεμαχίζονται ζωντανά, τότε οι ηθικοί ενδοιασμοί σχετικά με αυτές τις πρακτικές φαίνονται τόσο άστοχοι όσο θα ήταν για τα λαχανικά. Αλλά αν νιώθουν – αν έχουν αίσθηση – τότε είναι σκληρό και απάνθρωπο.

Ποια είναι λοιπόν η πραγματικότητα; Τα καβούρια και οι αστακοί είναι ευαίσθητα ή όχι; Μπορεί η επιστήμη να λύσει το ζήτημα; Προτού μπορέσουμε να απαντήσουμε σε αυτήν την ερώτηση, βοηθάει να είμαστε πιο σαφείς σχετικά με το τι ψάχνουμε. Θα σταθώ εδώ συγκεκριμένα στο φαινόμενο του πόνου. Υπάρχουν πολλά περισσότερα στην υποκειμενική εμπειρία ενός ζώου για τον κόσμο και το σώμα του από τον πόνο μόνο, αλλά ο πόνος είναι η πτυχή της αίσθησης με τις πιο προφανείς ηθικές συνέπειες.

Οι επιστήμονες για την καλή διαβίωση των ζώων ορίζουν τον πόνο ως “μια αποτρεπτική αίσθηση και συναίσθημα που σχετίζεται με πραγματική ή πιθανή βλάβη των ιστών”. Όταν μιλούν για πόνο, εννοούν τον πόνο με την πιο στοιχειώδη, εξελιγμένη του έννοια. Ένα συναίσθημα που μπορεί να έχει κάποιες αλλά όχι όλες τις πτυχές του πόνου στους ανθρώπους. Ειδικότερα, για να νιώσει κανείς πόνο με αυτή τη βασική έννοια, δεν είναι απαραίτητο να έχει αυτοσυνείδηση, να έχει επίγνωση του εαυτού του ότι πονάει.

Τα καρκινοειδή αισθάνονται πόνο με αυτή τη βασική έννοια; Τα τελευταία χρόνια, μια σειρά πειραμάτων από τον βιολόγο Ρόμπερτ Έλγουντ και τους συναδέλφους του στο Queen’s University του Μπέλφαστ έχει δείξει εντυπωσιακά εξελιγμένη συμπεριφορά στα καβούρια. Να ένα παράδειγμα. Τα καβούρια ερημίτες ζουν σε κελύφη που έχουν εκκενωθεί από άλλα ζώα. Προτιμούν ορισμένους τύπους κελύφους από άλλους και συχνά στη φύση αλλάζουν από ένα λιγότερο προτιμώμενο σε ένα περισσότερο προτιμώμενο κέλυφος. Ο Έλγουντ άνοιξε τρύπες στα κελύφη των καβουριών ερημιτών και έβαλε ηλεκτρόδια μέσα από τις τρύπες για να δει πώς θα αντιδρούσαν σε μικρές ηλεκτροπληξίες. Όχι μια ευχάριστη διαδικασία, αλλά απαραίτητη για να αποκτήσει κανείς εικόνα για τις αντιδράσεις τους.

Δεν αποτελεί έκπληξη ότι τα καβούρια μερικές φορές άφηναν το κέλυφος, ακόμη και ένα καλό, αν το σοκ γινόταν πολύ σοβαρό. Το πιο εκπληκτικό είναι ότι τα καβούρια αντιστάθμισαν την ποιότητα του κελύφους με την ένταση του σοκ που υπέστησαν. Για μια συγκεκριμένη ένταση σοκ, ήταν πιο απρόθυμα να εγκαταλείψουν ένα κέλυφος υψηλής ποιότητας παρά ένα χαμηλής ποιότητας. Αυτό είναι γνωστό ως παρακινητικό αντιστάθμισμα. Τα καβούρια εξισορροπούσαν την ανάγκη τους να αποφύγουν τους κραδασμούς με τις άλλες ανάγκες τους.

Σε ένα άλλο πείραμα, ο Έλγουντ και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι τα καβούρια της ξηράς μαθαίνουν γρήγορα να αποφεύγουν τοποθεσίες που συνδέουν με επιβλαβείς εμπειρίες. Στα καβούρια προσφέρθηκε επιλογή από δύο σκοτεινά καταφύγια: στο ένα, δέχθηκαν κραδασμούς, στο άλλο όχι. Σε γενικές γραμμές, τα καβούρια προτιμούν να επιστρέφουν σε καταφύγια στα οποία έμεναν στο παρελθόν. Αλλά αφού δέχθηκαν επανειλημμένα δονήσεις σε ένα από τα καταφύγια, τα καβούρια ήταν πολύ λιγότερο πιθανό να επιστρέψουν σε αυτό. Ένα φαινόμενο γνωστό ως αποφυγή εξαρτημένης θέσης.

Το παρακινητικό αντιστάθμισμα και η αποφυγή εξαρτημένης θέσης είναι αυτά που αποκαλώ αξιόπιστους δείκτες πόνου. Αξιόπιστοι επειδή δεν μπορούν να εξηγηθούν ως απλά αντανακλαστικά και επειδή συνδέονται με μια λογική θεωρία σχετικά με τη λειτουργία του πόνου για τα ζώα που τον αισθάνονται. Η ιδέα στο παρασκήνιο εδώ είναι ότι ο πόνος είναι ένας οδηγός για τη λήψη αποφάσεων. Για να λάβουν αποφάσεις, τα ζώα πρέπει να μπορούν να σταθμίσουν τη σοβαρότητα ενός τραυματισμού σε σχέση με άλλα πράγματα που χρειάζονται. Μερικές φορές η φυγή είναι το σωστό. Μερικές φορές το να συνεχίσεις κανονικά είναι το σωστό. Μερικές φορές η φροντίδα του τραυματισμού είναι το σωστό, εξαρτάται από την κατάσταση. Ο πόνος είναι το νόμισμα στο οποίο μετράται η ανάγκη για διακοπή ή η ανάγκη φυγής. Όταν βρίσκουμε ένα ζώο να παίρνει ευέλικτες αποφάσεις ενσωματώνοντας πληροφορίες για προηγούμενο ή παρόν τραυματισμό με πληροφορίες για τις άλλες ανάγκες του, αυτό είναι ένας αξιόπιστος δείκτης πόνου.

Είναι πιθανό το παρακινητικό αντιστάθμισμα και η αποφυγή εξαρτημένης θέσης να συμβαίνουν χωρίς πόνο; Φυσικά, αλλά κανείς δεν θεωρεί ότι ο πόνος αποδεικνύεται οριστικά από αυτά τα πειράματα. Μιλάμε για αξιόπιστους δείκτες, όχι για πειστικές αποδείξεις. Εάν απαιτήσουμε οριστικές αποδείξεις, αυτές δεν θα επιτευχθούν ποτέ για κάποιο ζώο.

Τι πρέπει να κάνουμε, λοιπόν, σε αυτή την κατάσταση αβεβαιότητας; Προτείνω μια προσέγγιση κοινής λογικής: εφαρμόστε μια εκδοχή της αρχής της προφύλαξης. Η αρχή της προφύλαξης επινοήθηκε αρχικά για την περιβαλλοντική πολιτική. Ουσιαστικά λέει: όταν δεν είστε σίγουροι για τη σχέση μεταξύ των ανθρώπινων πράξεων και ενός σοβαρά κακού αποτελέσματος, μην αφήνετε την αβεβαιότητα σας να σας εμποδίσει να λάβετε αποτελεσματικές προφυλάξεις. Η αρχή έχει εφαρμοστεί σε περιβαλλοντικές απειλές τόσο διαφορετικές όπως η κλιματική αλλαγή και τα νεονικοτινοειδή (ή νεονικά), φυτοφάρμακα που συνδέονται με την συρρίκνωση αποικιών μελισσών.

Θα πρέπει επίσης να εφαρμοστεί στο ζήτημα της ευαισθησίας των ζώων. Πρόσφατα πρότεινα την ακόλουθη “αρχή προφύλαξης της αισθητικότητας των ζώων”:

Όταν υπάρχουν απειλές για σοβαρά, αρνητικά αποτελέσματα για την καλή διαβίωση των ζώων, η έλλειψη πλήρους επιστημονικής βεβαιότητας ως προς την αισθητικότητα των εν λόγω ζώων δεν χρησιμοποιείται ως λόγος για την αναβολή οικονομικά αποδοτικών μέτρων για την αποτροπή αυτών των αποτελεσμάτων.

Εν ολίγοις: όταν τα στοιχεία είναι ενδεικτικά αλλά όχι οριστικά, δώστε στο ζώο το πλεονέκτημα της αμφιβολίας.

Η φράση “έλλειψη πλήρους επιστημονικής βεβαιότητας”, που προέρχεται από τη Διακήρυξη του Ρίο του 1992 για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, είναι, ομολογουμένως, πολύ ασαφής. Δεν προσδιορίζει το αποδεικτικό πρότυπο που πρέπει να πληρείται. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πρότεινα επίσης ένα συγκεκριμένο, ρεαλιστικό πρότυπο: θα πρέπει να ενεργούμε για να μετριάζουμε τους κινδύνους για την καλή διαβίωση των ζώων όταν υπάρχει τουλάχιστον ένας αξιόπιστος δείκτης αισθητικότητας σε τουλάχιστον ένα είδος της τάξης των εν λόγω ζώων. Τα δεκάποδα καρκινοειδή πληρούν αυτό το πρότυπο. Αναμφισβήτητα μια ακόμη πιο ισχυρή περίπτωση μπορεί να είναι το χταπόδι, τα καλαμάρια και οι σουπιές, τα οποία ήδη λαμβάνουν κάποια προστασία στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Η φράση “οικονομικά αποδοτικά μέτρα” είναι επίσης ασαφής. Ιδού, λοιπόν, η συγκεκριμένη, ρεαλιστική πρότασή μου: όταν πληρείται το αποδεικτικό πρότυπο, θα πρέπει να εντάσσουμε την τάξη των ζώων στο πεδίο εφαρμογής της νομοθεσίας για την καλή διαβίωση των ζώων με τρόπο κατάλληλο για τις ιδιαίτερες ανάγκες καλής διαβίωσής τους. Στην περίπτωση των καρκινοειδών, αυτό σημαίνει την απαγόρευση μεθόδων επεξεργασίας με σημαντικό κίνδυνο πρόκλησης πόνου, όπως τον τεμαχισμό και τον βρασμό ενώ είναι ζωντανά.

Για να είμαστε σαφείς, η αρχή της προφύλαξης είναι ένας οδηγός για την πολιτική, όχι για την ατομική δράση. Υπό το πρίσμα των ενδείξεων πόνου στα καρκινοειδή, μπορεί να νιώσετε σκόπιμο να σταματήσετε να τα τρώτε. Αυτή θα ήταν μια λογική αντίδραση, αλλά δεν προκύπτει από τις προτάσεις μου, οι οποίες αφορούν το νόμο και όχι την ατομική συμπεριφορά. Αυτό που συνεπάγονται οι προτάσεις μου είναι ότι τα δεκάποδα καρκινοειδή αξίζουν ένα βασικό επίπεδο νομικής προστασίας.

Θα μπορούσαμε να περιμένουμε να συσσωρευτούν στοιχεία, απαιτώντας πιο αξιόπιστους δείκτες σε περισσότερα είδη, ενώ τα δεκάποδα συνεχίζουν να “επεξεργάζονται” ζωντανά σε όλο τον κόσμο. Αλλά υπάρχει μια καλή πιθανότητα να μετανιώσουμε για την αδράνειά μας, όπως μπορεί κάλλιστα να μετανιώσουμε για την αδράνειά μας για την κλιματική αλλαγή και τα νεονικά. Εναλλακτικά, θα μπορούσαμε να λάβουμε προφυλάξεις τώρα. Όσον αφορά την κλιματική αλλαγή και τα νεονικά, είναι κοινή λογική να δράσουμε τώρα για να μετριαστεί ο κίνδυνος περιβαλλοντικής καταστροφής. Ομοίως, θα πρέπει να δράσουμε τώρα για να προστατεύσουμε τα δεκάποδα, για να μετριάσουμε τον κίνδυνο μιας συνεχιζόμενης καταστροφής της καλής διαβίωσης των ζώων.