Γιατί θέλει και η τεμπελιά προσπάθεια

* Το άρθρο του ψυχιάτρου και φιλοσόφου Neel Burton δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Είμαστε τεμπέληδες αν υπάρχει κάτι που πρέπει να κάνουμε αλλά διστάζουμε να το κάνουμε λόγω της προσπάθειας που απαιτείται. Το κάνουμε κακά, ή κάνουμε κάτι λιγότερο επίπονο ή λιγότερο βαρετό, ή απλώς μένουμε αδρανείς. Με άλλα λόγια, είμαστε τεμπέληδες εάν το κίνητρό μας να φείδουμε προσπάθειας υπερισχύει του κινήτρου μας να κάνουμε το σωστό ή το καλύτερο ή αναμενόμενο πράγμα – υποθέτοντας, φυσικά, ότι γνωρίζουμε τι είναι αυτό.

Στη χριστιανική παράδοση, η τεμπελιά ή οκνηρία, είναι ένα από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα επειδή υπονομεύει την κοινωνία και το σχέδιο του Θεού και προκαλεί τις άλλες αμαρτίες. Η Βίβλος αμφισβητεί την νωθρότητα, για παράδειγμα, στον Εκκλησιαστή:

“Με πολλή νωθρότητα το κτίριο φθείρεται και από την αδράνεια των χεριών το σπίτι πέφτει. Γίνεται γιορτή για γέλιο, και το κρασί ευφραίνει αλλά τα χρήματα τα καλύπτουν όλα”.

Σήμερα, η τεμπελιά είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με τη φτώχεια και την αποτυχία που συχνά ένας φτωχός θεωρείται τεμπέλης, ανεξάρτητα από το πόσο σκληρά εργάζεται.

Αλλά μπορεί να είναι ότι η τεμπελιά είναι γραμμένη στα γονίδιά μας. Οι νομάδες πρόγονοί μας έπρεπε να εξοικονομήσουν ενέργεια για να ανταγωνίζονται για τους σπάνιους πόρους, να τραπούν σε φυγή από τα αρπακτικά και να πολεμήσουν τους εχθρούς. Η καταβολή προσπάθειας για οτιδήποτε άλλο εκτός από το βραχυπρόθεσμο πλεονέκτημα θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την ίδια την επιβίωσή τους. Σε κάθε περίπτωση, ελλείψει ευκολιών όπως αντιβιοτικά, τράπεζες, δρόμοι ή ψύξη, δεν υπήρχε νόημα για μακροπρόθεσμες σκέψεις. Σήμερα, η απλή επιβίωση έχει ξεφύγει από την ατζέντα και είναι το μακροπρόθεσμο όραμα και η δέσμευση που οδηγούν στα καλύτερα αποτελέσματα. Ωστόσο, το ένστικτό μας παραμένει να εξοικονομούμε ενέργεια, κάνοντάς μας να έχουμε απέχθεια για αφηρημένα έργα με μακρινές και αβέβαιες αποδόσεις.

Ακόμα κι έτσι, λίγοι άνθρωποι θα επέλεγαν να είναι τεμπέληδες. Πολλοί αποκαλούμενοι “τεμπέληδες” δεν έχουν βρει ακόμα αυτό που θέλουν να κάνουν ή, για τον έναν ή τον άλλον λόγο, δεν μπορούν να το κάνουν. Για να γίνουν τα πράγματα χειρότερα, η δουλειά που πληρώνει τους λογαριασμούς τους και καλύπτει τις καλύτερες ώρες τους μπορεί να έχει γίνει τόσο ασαφής και εξειδικευμένη που δεν μπορούν πλέον να κατανοήσουν πλήρως τον σκοπό ή το προϊόν της και, κατ’ επέκταση, τον ρόλο τους στη βελτίωση της ζωής των άλλων ανθρώπων. Σε αντίθεση με έναν γιατρό ή έναν οικοδόμο, ένας βοηθός αναπληρωτής οικονομικός ελεγκτής σε μια μεγάλη πολυεθνική εταιρεία δεν μπορεί να είναι καθόλου βέβαιος για το αποτέλεσμα ή το τελικό προϊόν της εργασίας του – οπότε γιατί να ασχοληθεί;

Άλλοι ψυχολογικοί παράγοντες που μπορούν να οδηγήσουν σε “τεμπελιά” είναι ο φόβος και η απελπισία. Μερικοί άνθρωποι φοβούνται την επιτυχία ή δεν έχουν αρκετή αυτοεκτίμηση για να αισθάνονται άνετα με την επιτυχία και η τεμπελιά είναι ο τρόπος τους να σαμποτάρουν τον εαυτό τους. Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ μετέφερε αυτή την ιδέα πολύ πιο εύγλωττα και συνοπτικά στο Αντώνιος και Κλεοπάτρα: “Η τύχη ξέρει ότι την περιφρονούμε περισσότερο όταν δίνει τα περισσότερα πλήγματα”. “Δεν είναι ότι απέτυχα”, μπορούν να πουν στον εαυτό τους, “είναι ότι δεν προσπάθησα ποτέ”.

Μερικοί άνθρωποι είναι “τεμπέληδες” επειδή κατανοούν την κατάστασή τους ως τόσο απελπιστική που δεν μπορούν καν να αρχίσουν να την σκεφτούν καλά, πόσο μάλλον να κάνουν κάτι γι’ αυτή. Καθώς αυτοί οι άνθρωποι δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν τις συνθήκες, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι δεν είναι πραγματικά τεμπέληδες – κάτι που, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό, μπορεί να ειπωθεί για όλους τους “τεμπέληδες”. Η ίδια η έννοια της τεμπελιάς προϋποθέτει την ικανότητα να επιλέγεις να μην είσαι τεμπέλης, προϋποθέτει δηλαδή την ύπαρξη ελεύθερης βούλησης.

Σε λίγες περιπτώσεις, η “τεμπελιά” είναι ακριβώς το αντίθετο από αυτό που φαίνεται. Συχνά μπερδεύουμε την τεμπελιά με την αδράνεια, αλλά η αδράνεια – που σημαίνει να μην κάνεις τίποτα – δεν χρειάζεται να ισοδυναμεί με τεμπελιά. Συγκεκριμένα, μπορεί να επιλέξουμε να παραμείνουμε αδρανείς επειδή εκτιμούμε την αδράνεια και τα αποτελέσματά της περισσότερο από οτιδήποτε άλλο μπορεί να κάνουμε. Ο Γουίλιαμ Λαμπ, ο αγαπημένος πρωθυπουργός της βασίλισσας Βικτώριας, εξύμνησε τις αρετές της “δεξιοτεχνικής αδράνειας”. Πιο πρόσφατα, ο Τζακ Γουέλς, ως πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της General Electric, περνούσε μια ώρα κάθε μέρα σε αυτό που αποκαλούσε “κοίταγμα έξω από το παράθυρο”. Και ο Γερμανός χημικός Άουγκουστ Κέκουλε το 1865 ισχυρίστηκε ότι ανακάλυψε τη δομή του δακτυλίου του μορίου του βενζολίου ενώ ονειρευόταν ότι ένα φίδι δάγκωσε την ουρά του. Οι ειδικοί αυτού του είδους της στρατηγικής αδράνειας χρησιμοποιούν τις “άπραγες” στιγμές τους, μεταξύ άλλων, για να παρατηρήσουν τη ζωή, να συγκεντρώσουν έμπνευση, να διατηρήσουν προοπτική, να παρακάμψουν ανοησίες και μικροπρέπειες, να μειώσουν την αναποτελεσματικότητα και τον χρόνο ημιζωής και να διατηρήσουν την υγεία και την αντοχή για πραγματικά σημαντικά καθήκοντα και προβλήματα. Η αδράνεια μπορεί να ισοδυναμεί με τεμπελιά, αλλά μπορεί επίσης να είναι ο πιο έξυπνος τρόπος εργασίας. Ο χρόνος είναι ένα πολύ περίεργο πράγμα, και καθόλου γραμμικό: μερικές φορές, ο καλύτερος τρόπος να τον χρησιμοποιήσεις είναι να τον σπαταλάς.

Η αδράνεια συχνά ρομαντικοποιείται, όπως αποτυπώνεται στην ιταλική έκφραση dolce far niente (“γλυκειά απραξία”). Λέμε στους εαυτούς μας ότι δουλεύουμε σκληρά από την επιθυμία για αδράνεια. Αλλά στην πραγματικότητα, δυσκολευόμαστε να αντέξουμε ακόμη και μικρές περιόδους αδράνειας. Έρευνα υποδεικνύει ότι δικαιολογούμε να παραμένουμε απασχολημένοι και να νιώθουμε πιο ευτυχισμένοι για αυτό, ακόμα και όταν μας μας επιβάλλεται η απασχόληση. Αντιμέτωποι με κυκλοφοριακή συμφόρηση, προτιμούμε να κάνουμε μια παράκαμψη ακόμα κι αν η εναλλακτική διαδρομή είναι πιθανό να διαρκέσει περισσότερο από το να υπομείνουμε την κυκλοφορία.

Εδώ υπάρχει μια αντίφαση. Έχουμε προδιάθεση για τεμπελιά και ονειρευόμαστε να είμαστε αδρανείς. Ταυτόχρονα, πάντα θέλουμε να κάνουμε κάτι, πρέπει πάντα να μας αποσπάται η προσοχή. Πώς θα λύσουμε αυτό το παράδοξο; Ίσως αυτό που πραγματικά θέλουμε είναι το σωστό είδος εργασίας και η σωστή ισορροπία. Σε έναν ιδανικό κόσμο, θα κάναμε τη δουλειά μας με τους δικούς μας όρους, όχι τη δουλειά κάποιου άλλου με τους όρους κάποιου άλλου. Θα εργαζόμασταν όχι επειδή το χρειαζόμασταν, αλλά επειδή το θέλαμε, όχι για χρήματα ή θέση, αλλά (με κίνδυνο να φανούμε κοινότυποι) για την ειρήνη, τη δικαιοσύνη και την αγάπη.

Από την άλλη πλευρά της εξίσωσης, είναι πολύ εύκολο να θεωρείς την αδράνεια ως δεδομένη. Η κοινωνία μας προετοιμάζει χρόνια για να είμαστε χρήσιμοι όπως αυτή θεωρεί, αλλά δεν μας δίνει καμία απολύτως εκπαίδευση και λίγες ευκαιρίες για αδράνεια. Αλλά η στρατηγική αδράνεια είναι μια υψηλή τέχνη και είναι δύσκολο να την πετύχεις – κυρίως επειδή είμαστε προγραμματισμένοι να πανικοβαλλόμαστε τη στιγμή που βγαίνουμε από την δύσκολη καθημερινότητα. Υπάρχει ένας πολύ καλός διαχωρισμός μεταξύ αδράνειας και πλήξης. Τον 19ο αιώνα, ο Άρτουρ Σοπενχάουερ υποστήριξε ότι, αν η ζωή είχε εγγενές νόημα ή πληρότητα, δεν θα μπορούσε να υπάρξει πλήξη. Η πλήξη, λοιπόν, είναι απόδειξη του ανούσιου της ζωής, ανοίγοντας τα παραθυρόφυλλα σε κάποιες πολύ άβολες σκέψεις και συναισθήματα που συνήθως αποκλείουμε με έναν καταιγισμό δραστηριοτήτων ή με τις αντίθετες σκέψεις και συναισθήματα – ή, στην πραγματικότητα, με οποιαδήποτε συναισθήματα.

Στο μυθιστόρημα του Αλμπέρ Καμύ The Fall (1956), ο Κλαμάνς αντικατοπτρίζεται σε έναν άγνωστο:

“Γνώριζα έναν άντρα που έδωσε 20 χρόνια από τη ζωή του σε μια άμυαλη γυναίκα, θυσίασε τα πάντα γι’ αυτήν, τις φιλίες του, τη δουλειά του, το σεβασμό στη ζωή του, και που ένα βράδυ αναγνώρισε ότι δεν την είχε αγαπήσει ποτέ. Είχε βαρεθεί, αυτό είναι όλο, βαριόταν όπως οι περισσότεροι άνθρωποι. Γι’ αυτό φαντάστηκε ότι βίωνε μια ζωή γεμάτη πολυπλοκότητα και δράμα. Κάτι πρέπει να συμβεί – και αυτό εξηγεί τις περισσότερες ανθρώπινες δεσμεύσεις. Κάτι πρέπει να συμβεί, ακόμα και σκλαβιά χωρίς αγάπη, ακόμα και πόλεμος ή θάνατος”.

Στο δοκίμιο The Critic as Artist (1891), ο Όσκαρ Ουάιλντ έγραψε ότι “το να μην κάνεις τίποτα είναι το πιο δύσκολο πράγμα στον κόσμο, το πιο δύσκολο και το πιο πνευματικό”.

Ο κόσμος θα ήταν πολύ καλύτερος αν μπορούσαμε όλοι να περάσουμε ένα χρόνο κοιτάζοντας έξω από το παράθυρό μας.