Η έξυπνη κίνηση που μας βοηθάει να μαθαίνουμε περισσότερα

* Το άρθρο του ερευνητή στο CNRS στο Παρίσι, Hugo Mercier δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Όλοι γνωρίζουμε ανθρώπους που έχουν υποφέρει από την υπερβολική εμπιστοσύνη που έχουν δείξει: εξαπατημένοι πελάτες, εγκαταλελειμμένοι εραστές, φίλοι που τους έχουν αποφύγει. Πράγματι, οι περισσότεροι από εμάς έχουμε “καεί” από άστοχη εμπιστοσύνη. Αυτές οι προσωπικές και έμμεσες εμπειρίες μας κάνουν να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι δείχνουν υπερβολική εμπιστοσύνη, αγγίζοντας συχνά την αφέλεια.

Στην πραγματικότητα, δεν εμπιστευόμαστε αρκετά.

Πάρτε δεδομένα σχετικά με την εμπιστοσύνη στις Ηνωμένες Πολιτείες (το ίδιο θα ίσχυε τουλάχιστον στις περισσότερες πλούσιες δημοκρατικές χώρες). Η διαπροσωπική εμπιστοσύνη, ένα μέτρο για το εάν οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι άλλοι είναι γενικά αξιόπιστοι, βρίσκεται στο χαμηλότερο επίπεδο των τελευταίων σχεδόν 50 ετών. Ωστόσο, είναι απίθανο οι άνθρωποι να είναι λιγότερο αξιόπιστοι από πριν: η τεράστια πτώση της εγκληματικότητας τις τελευταίες δεκαετίες υποδηλώνει το αντίθετο. Η εμπιστοσύνη στα μέσα ενημέρωσης βρίσκεται επίσης στο χαμηλότερο επίπεδο, παρόλο που τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης έχουν ένα εντυπωσιακό (αν όχι αψεγάδιαστο) ρεκόρ ακρίβειας.

Εν τω μεταξύ, η εμπιστοσύνη στην επιστήμη έχει συγκριτικά κρατήσει καλά, με τους περισσότερους ανθρώπους να εμπιστεύονται τους επιστήμονες τις περισσότερες φορές. Ωστόσο, σε ορισμένες τουλάχιστον περιοχές, από την κλιματική αλλαγή έως τον εμβολιασμό, ένα μερίδιο του πληθυσμού δεν εμπιστεύεται αρκετά την επιστήμη, με καταστροφικές συνέπειες.

Οι κοινωνικοί επιστήμονες έχουν μια ποικιλία εργαλείων για να μελετήσουν πόσο έμπιστοι και πόσο αξιόπιστοι είναι οι άνθρωποι. Το πιο δημοφιλές είναι το παιχνίδι εμπιστοσύνης, στο οποίο παίζουν δύο συμμετέχοντες, συνήθως ανώνυμα. Στον πρώτο συμμετέχοντα δίνεται ένα μικρό χρηματικό ποσό, 10 δολάρια ας πούμε, και του ζητείται να αποφασίσει πόσα θα μεταφέρει στον άλλο συμμετέχοντα. Το ποσό που μεταφέρεται τριπλασιάζεται στη συνέχεια και ο δεύτερος συμμετέχων επιλέγει πόσα θα επιστρέψει στον πρώτο. Τουλάχιστον στις δυτικές χώρες, η εμπιστοσύνη ανταμείβεται: όσο περισσότερα χρήματα μεταφέρει ο πρώτος συμμετέχων, τόσο περισσότερα χρήματα στέλνει ο δεύτερος, και έτσι με τόσα περισσότερα χρήματα καταλήγει ο πρώτος συμμετέχων. Παρ’ όλα αυτά, οι πρώτοι συμμετέχοντες μεταφέρουν κατά μέσο όρο μόνο τα μισά χρήματα που έχουν λάβει. Σε ορισμένες μελέτες, εισήχθη μια παραλλαγή στην οποία οι συμμετέχοντες γνώριζαν ο ένας την εθνικότητα του άλλου. Η προκατάληψη οδήγησε τους συμμετέχοντες στη δυσπιστία για ορισμένες ομάδες – Ισραηλίτες άνδρες ανατολικής καταγωγής (Ασιάτες και Αφρικανοί μετανάστες και οι γεννημένοι στο Ισραήλ απόγονοί τους) ή μαύροι μαθητές στη Νότια Αφρική – μεταφέροντάς τους λιγότερα χρήματα, παρόλο που αυτές οι ομάδες αποδείχθηκαν εξίσου αξιόπιστες με τις πιο σεβαστές ομάδες.

Εάν οι άνθρωποι και οι θεσμοί είναι πιο αξιόπιστοι από ό,τι πιστεύουμε, γιατί δεν το κάνουμε σωστά; Γιατί δεν εμπιστευόμαστε περισσότερο;

Το 2017, ο κοινωνικός επιστήμονας Toshio Yamagishi είχε την καλοσύνη να με προσκαλέσει στο διαμέρισμά του στη Μασίντα, μια πόλη στη μητροπολιτική περιοχή του Τόκιο. Ο καρκίνος που θα του έπαιρνε τη ζωή λίγους μήνες αργότερα τον είχε αποδυναμώσει, ωστόσο διατηρούσε τον νεανικό ενθουσιασμό για έρευνα και το κοφτερό μυαλό. Με αυτή την ευκαιρία, συζητήσαμε μια ιδέα του με βαθιές συνέπειες για το θέμα: την πληροφοριακή ασυμμετρία μεταξύ εμπιστοσύνης και μη εμπιστοσύνης.

Όταν εμπιστεύεσαι κάποιον, καταλήγεις να καταλάβεις αν η εμπιστοσύνη σου ήταν δικαιολογημένη ή όχι. Ένας γνωστός ρωτάει αν μπορεί να κοιμηθεί στο χώρο σου για λίγες μέρες. Εάν αποδεχτείς, θα μάθεις αν είναι καλός καλεσμένος ή όχι. Ένας συνάδελφος σε συμβουλεύει να αποκτήσεις μια νέα εφαρμογή λογισμικού. Αν ακολουθήσεις την συμβουλή του, θα μάθεις αν το νέο λογισμικό λειτουργεί καλύτερα από αυτό που είχες συνηθίσει να χρησιμοποιείς.

Αντίθετα, όταν δεν εμπιστεύεσαι κάποιον, τις περισσότερες φορές δεν ανακαλύπτεις ποτέ αν έπρεπε να τον εμπιστευτείς. Εάν δεν προσκαλέσεις τον γνωστό σου, δεν θα μάθεις αν θα ήταν καλός καλεσμένος ή όχι. Εάν δεν ακολουθήσεις τις συμβουλές του συναδέλφου σου, δεν θα μάθεις αν η νέα εφαρμογή λογισμικού είναι στην πραγματικότητα καλύτερη και, επομένως, εάν ο συνάδελφός σου δίνει καλές συμβουλές σε αυτόν τον τομέα.

Αυτή η πληροφοριακή ασυμμετρία σημαίνει ότι μαθαίνουμε περισσότερα με το να εμπιστευόμαστε παρά με το να μην εμπιστευόμαστε. Επιπλέον, όταν εμπιστευόμαστε, μαθαίνουμε όχι μόνο για συγκεκριμένα άτομα, μαθαίνουμε γενικότερα για το είδος των καταστάσεων για τις οποίες πρέπει ή δεν πρέπει να εμπιστευόμαστε. Γινόμαστε καλύτεροι όταν δείχνουμε εμπιστοσύνη.

Ο Yamagishi και οι συνάδελφοί του απέδειξαν τα μαθησιακά πλεονεκτήματα της εμπιστοσύνης. Τα πειράματά τους ήταν παρόμοια με τα παιχνίδια εμπιστοσύνης, αλλά οι συμμετέχοντες μπορούσαν να αλληλεπιδράσουν μεταξύ τους πριν πάρουν την απόφαση να μεταφέρουν χρήματα (ή όχι) στον άλλον. Οι πιο έμπιστοι συμμετέχοντες ήταν καλύτεροι στο να καταλάβουν ποιος θα ήταν αξιόπιστος ή σε ποιον θα έπρεπε να μεταφέρουν χρήματα.

Βρίσκουμε το ίδιο μοτίβο σε άλλους τομείς. Οι άνθρωποι που εμπιστεύονται περισσότερο τα μέσα ενημέρωσης είναι πιο ενημερωμένοι για την πολιτική και τις ειδήσεις. Όσο περισσότερο εμπιστεύονται οι άνθρωποι την επιστήμη, τόσο πιο επιστημονικά εγγράμματοι είναι. Ακόμα κι αν αυτά τα στοιχεία παραμένουν συσχετιστικά, είναι λογικό οι άνθρωποι που εμπιστεύονται περισσότερο να πρέπει να βελτιώνονται στο να καταλάβουν ποιον να εμπιστευτούν. Στην εμπιστοσύνη όπως και σε οτιδήποτε άλλο, η πρακτική τελειοποιεί.

Η διορατικότητα του Yamagishi μας παρέχει έναν λόγο να έχουμε εμπιστοσύνη. Στη συνέχεια, όμως, το μυστήριο κορυφώνεται: εάν η εμπιστοσύνη παρέχει τέτοιες ευκαιρίες μάθησης, θα πρέπει να εμπιστευόμαστε πάρα πολύ, αντί για όχι αρκετά. Κατά ειρωνικό τρόπο, ο ίδιος ο λόγος για τον οποίο πρέπει να εμπιστευόμαστε περισσότερο – το γεγονός ότι κερδίζουμε περισσότερες πληροφορίες από το να εμπιστευόμαστε παρά από το να μην εμπιστευόμαστε – μπορεί να μας κάνει να έχουμε την τάση να εμπιστευόμαστε λιγότερο.

Όταν η εμπιστοσύνη μας διαψεύδεται – όταν εμπιστευόμαστε κάποιον που δεν θα έπρεπε – το κόστος είναι σημαντικό και η αντίδρασή μας κυμαίνεται από ενόχληση μέχρι οργή και απόγνωση. Το όφελος – αυτό που μάθαμε από το λάθος μας – είναι εύκολο να παραβλεφθεί. Αντίθετα, το κόστος της μη εμπιστοσύνης σε κάποιον που θα μπορούσαμε να εμπιστευτούμε είναι, κατά κανόνα, αόρατο. Δεν ξέρουμε για τη φιλία που θα μπορούσαμε να είχαμε δημιουργήσει (αν αφήναμε εκείνον τον γνωστό να κοιμηθεί στον χώρο μας). Δεν συνειδητοποιούμε πόσο χρήσιμες θα ήταν κάποιες συμβουλές (αν χρησιμοποιούσαμε τη συμβουλή του συναδέλφου μας σχετικά με τη νέα εφαρμογή λογισμικού).

Δεν εμπιστευόμαστε αρκετά γιατί το κόστος της εσφαλμένης εμπιστοσύνης είναι πολύ προφανές, ενώ τα (μαθησιακά) οφέλη της λανθασμένης εμπιστοσύνης, καθώς και το κόστος της λανθασμένης δυσπιστίας, είναι σε μεγάλο βαθμό κρυμμένα. Θα πρέπει να εξετάσουμε αυτά τα κρυφά κόστη και οφέλη: σκεφτείτε τι μαθαίνουμε εμπιστευόμενοι τους ανθρώπους με τους οποίους μπορεί να γίνουμε φίλοι, τη γνώση που μπορούμε να αποκτήσουμε.

Το να δίνουμε στους ανθρώπους μια ευκαιρία δεν είναι μόνο το ηθικό πράγμα που πρέπει να κάνουμε. Είναι επίσης το έξυπνο πράγμα που πρέπει να κάνουμε.