Η ψευδαίσθηση της ικανότητας: Τι δεν ξέρουν οι παντογνώστες

* Το άρθρο της υποψήφιας διδάκτορα στις νευροεπιστήμες στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Kate Fehlhaberis δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Μια μέρα το 1995, ένας μεγαλόσωμος μεσήλικας έκλεψε δύο τράπεζες του Πίτσμπουργκ μέρα μεσημέρι. Δεν φορούσε μάσκα ή οποιοδήποτε είδος μεταμφίεσης. Και χαμογέλασε στις κάμερες παρακολούθησης πριν βγει από κάθε τράπεζα. Αργότερα εκείνο το βράδυ, η αστυνομία συνέλαβε έναν έκπληκτο ΜακΆρθουρ Γουίλερ. Όταν του έδειξαν τις κασέτες παρακολούθησης, ο Γουίλερ κοίταξε με δυσπιστία. “Μα εγώ φόρεσα τον χυμό”, μουρμούρισε. Προφανώς, ο Γουίλερ σκέφτηκε ότι το τρίψιμο του χυμού λεμονιού στο δέρμα του θα τον καθιστούσε αόρατο στις βιντεοκάμερες. Εξάλλου, ο χυμός λεμονιού χρησιμοποιείτο ως αόρατο μελάνι, οπότε, εφόσον δεν πλησίαζε σε πηγή θερμότητας, θα έπρεπε να ήταν εντελώς αόρατος.

Η αστυνομία κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Γουίλερ δεν ήταν τρελός και δεν έπαιρνε ναρκωτικά – απλώς έκανε ένα απίστευτο λάθος.

Η ιστορία τράβηξε την προσοχή του ψυχολόγου Ντέιβιντ Ντάνινγκ στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ, ο οποίος στρατολόγησε τον μεταπτυχιακό φοιτητή του, Τζάστιν Κρούγκερ, για να δει τι συμβαίνει. Σκέφτηκαν ότι, ενώ σχεδόν όλοι έχουν θετικές απόψεις για τις ικανότητές τους σε διάφορους κοινωνικούς και πνευματικούς τομείς, μερικοί άνθρωποι εκτιμούν λανθασμένα τις ικανότητές τους ως πολύ υψηλότερες από ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Αυτή η “ψευδαίσθηση ικανότητας” ονομάζεται τώρα “φαινόμενο Ντάνινγκ – Κρούγκερ” και περιγράφει τη γνωστική προκατάληψη της διόγκωσης της αυτοαξιολόγησης.

Για να διερευνήσουν αυτό το φαινόμενο στο εργαστήριο, οι Ντάνινγκ και Κρούγκερ έκαναν μερικά έξυπνα πειράματα. Σε μια μελέτη, έκαναν σε προπτυχιακούς φοιτητές μια σειρά ερωτήσεων σχετικά με τη γραμματική, τη λογική και τα αστεία και στη συνέχεια ζήτησαν από κάθε φοιτητή να υπολογίσει τη συνολική βαθμολογία του/της, καθώς και τη σχετική κατάταξή του σε σύγκριση με τους άλλους φοιτητές. Είναι ενδιαφέρον ότι οι φοιτητές που σημείωσαν τη χαμηλότερη βαθμολογία σε αυτές τις γνωστικές εργασίες υπερεκτιμούσαν πάντα πόσο καλά τα κατάφερναν – κατά πολύ. Οι φοιτητές που ήταν στις τελευταίες θέσεις εκτίμησαν ότι είχαν καλύτερη απόδοση από τα 2/3 των άλλων φοιτητών!

Αυτή η “ψευδαίσθηση ικανότητας” εκτείνεται πέρα από την τάξη και διαχέεται στην καθημερινή ζωή. Σε μια συμπληρωματική μελέτη, ο Ντάνινγκ και ο Κρούγκερ έφυγαν από το εργαστήριο και πήγαν σε ένα σκοπευτήριο, όπου ρωτούσαν χομπίστες όπλων σχετικά με την ασφάλεια των όπλων. Παρομοίως με τα προηγούμενα ευρήματά τους, όσοι απάντησαν σωστά στις λιγότερες ερωτήσεις υπερεκτίμησαν τελείως τις γνώσεις τους για τα πυροβόλα όπλα. Πέρα από τις πραγματικές γνώσεις, όμως, το φαινόμενο Ντάνινγκ – Κρούγκερ μπορεί επίσης να παρατηρηθεί στην αυτοαξιολόγηση των ανθρώπων για μια μυριάδα άλλων προσωπικών ικανοτήτων. Αν παρακολουθήσετε οποιοδήποτε σόου ταλέντων στην τηλεόραση σήμερα, θα δείτε το σοκ στα πρόσωπα των διαγωνιζομένων που δεν ξεπερνούν τις οντισιόν και απορρίπτονται από τους κριτές. Αν και είναι σχεδόν κωμικό για εμάς, αυτοί οι άνθρωποι πραγματικά αγνοούν πόσο έχουν παραπλανηθεί από την απατηλή υπεροχή τους.

Σίγουρα είναι χαρακτηριστικό για τους ανθρώπους να υπερεκτιμούν τις ικανότητές τους. Μια μελέτη διαπίστωσε ότι το 80% των οδηγών αξιολογεί τον εαυτό του ως άνω του μέσου όρου – μια στατιστική αδυναμία. Και παρόμοιες τάσεις έχουν διαπιστωθεί όταν οι άνθρωποι αξιολογούν τη δημοτικότητά τους και τις γνωστικές τους ικανότητες. Το πρόβλημα είναι ότι όταν οι άνθρωποι είναι ανίκανοι, όχι μόνο καταλήγουν σε λανθασμένα συμπεράσματα και κάνουν ατυχείς επιλογές, αλλά επίσης τους στερείτε η ικανότητα να συνειδητοποιούν τα λάθη τους. Σε μια εξάμηνη μελέτη φοιτητών κολεγίου, οι καλοί φοιτητές μπόρεσαν να προβλέψουν καλύτερα την απόδοσή τους στις μελλοντικές εξετάσεις, λαμβάνοντας σχόλια σχετικά με τις βαθμολογίες τους και τη σχετική θέση τους. Ωστόσο, οι πιο ανεπαρκείς δεν έδειξαν καθόλου συνειδητοποίηση, παρά τις σαφείς και επανειλημμένες αναφορές ότι τα πήγαιναν άσχημα. Αντί να μπερδεύονται, να σαστίζουν ή να σκέφτονται για τους λανθασμένους τρόπους τους, οι ανίκανοι άνθρωποι επιμένουν ότι οι τρόποι τους είναι σωστοί. Όπως έγραψε ο Κάρολος Δαρβίνος στο The Descent of Man (1871): “Η άγνοια γεννά πιο συχνά αυτοπεποίθηση απ’ ό,τι η γνώση”.

Είναι ενδιαφέρον ότι οι πραγματικά έξυπνοι άνθρωποι επίσης αποτυγχάνουν να αυτοαξιολογήσουν με ακρίβεια τις ικανότητές τους. Όσο οι μαθητές της Δ και ΣΤ τάξης υπερεκτιμούν τις ικανότητές τους, οι μαθητές της Α τάξης υποτιμούν τις ικανότητές τους. Στην κλασική τους μελέτη, οι Ντάνινγκ και Κρούγκερ διαπίστωσαν ότι οι μαθητές με υψηλές επιδόσεις, των οποίων οι γνωστικές βαθμολογίες ήταν στις κορυφαίες θέσεις, υποτίμησαν τη σχετική τους ικανότητα. Αυτοί οι μαθητές υπέθεσαν ότι αν αυτές οι γνωστικές εργασίες ήταν εύκολες γι’ αυτούς, τότε θα πρέπει να ήταν εξίσου εύκολες ή ακόμα και ευκολότερες για όλους τους άλλους. Σε αυτό το αποκαλούμενο “σύνδρομο του απατεώνα”, το οποίο μπορεί να παρομοιαστεί με το αντίστροφο του φαινομένου Ντάνινγκ – Κρούγκερ, αυτοί με τις υψηλές επιδόσεις αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν τα ταλέντα τους και πιστεύουν ότι οι άλλοι είναι εξίσου ικανοί. Η διαφορά είναι ότι τα ικανά άτομα μπορούν και προσαρμόζουν την αυτοαξιολόγησή τους με τα κατάλληλα σχόλια, ενώ τα ανίκανα άτομα δεν μπορούν.

Και εκεί κρύβεται το κλειδί για να μην καταλήξετε σαν τον ατρόμητο ληστή τραπεζών. Μερικές φορές δοκιμάζουμε πράγματα που οδηγούν σε αίσια αποτελέσματα, αλλά άλλες φορές – όπως η ιδέα του χυμού λεμονιού – οι προσεγγίσεις μας είναι ατελείς, παράλογες, ανίκανες ή απλά ανόητες. Το κόλπο είναι να μην ξεγελιόμαστε από αυταπάτες ανωτερότητας και να μάθουμε να επαναξιολογούμε με ακρίβεια τις ικανότητές μας. Άλλωστε, όπως φέρεται να είπε ο Κομφούκιος, πραγματική γνώση είναι να γνωρίζει κανείς την έκταση της άγνοιάς του.