Πομπηία: Η αλήθεια για τα θύματα που πέθαναν αγκαλιασμένα

Εκπλήξεις έρχονται στο φως για τις ταυτότητες ορισμένων ανθρώπων που χάθηκαν στην αρχαία ρωμαϊκή πόλη της Πομπηίας μετά από την έκρηξη του Βεζούβιου, ανατρέποντας μακροχρόνιες παρανοήσεις για τις σχέσεις τους, την καταγωγή και το φύλο τους.

Όταν το Όρος Βεζούβιος εξερράγη το 79 μ.Χ., από μέσα του αναδύθηκαν θανατηφόρα αέρια και λάβα η οποία “κατάπιε” στο πέρασμά της το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Πομπηίας . Στη συνέχεια, στάχτη και ηφαιστειακά πετρώματα, γνωστά ως ελαφρόπετρα, κάλυψαν την Πομπηία και τους κατοίκους της μετατρέποντας την πόλη σε μία απόκοσμη χρονοκάψουλα γεμάτη πόνο και καταστροφή.

Οι πρώτες ανασκαφές για την αποκάλυψη της ξεχασμένης πόλης ξεκίνησαν το 1748, αλλά μόλις το 1863 ο αρχαιολόγος Τζουζέπε Φιορέλι ανέπτυξε μια μέθοδο για τη δημιουργία γύψινων εκμαγείων για μερικά από τα θύματα της Πομπηίας. Καθώς οι μαλακοί ιστοί των σωμάτων που είχαν καλυφθεί από τη στάχτη αποσυντέθηκαν με το πέρασμα των χρόνων, ο Φιορέλι έριξε υγρό γύψο στα περιγράμματα που άφησαν πίσω τους τα σώματα, διατηρώντας έτσι τα σχήματα των σωμάτων 104 ανθρώπων.

Βασισμένοι στη θέση που είχαν ορισμένοι σκελετοί, οι μελετητές προχώρησαν σε κάποια συμπεράσματα σχετικά με εκείνους τους ανθρώπους που βρήκαν τραγικό θάνατο ενώ ζούσαν απλές καθημερινές στιγμές: ένας ενήλικας που φορούσε βραχιόλι και κρατούσε ένα παιδί θεωρήθηκε μητέρα του παιδιού. Παρομοίως, μια ομάδα σωμάτων που βρέθηκε μαζί θεωρήθηκε ότι αποτελούνταν από γυναίκες οι οποίες θεωρήθηκαν αδελφές.

Ωστόσο, κατά τη διάρκεια σύγχρονων προσπαθειών αποκατάστασης ορισμένων εκμαγείων, οι ερευνητές ανέλυσαν DNA από θραύσματα οστών που ανακτήθηκαν από το γύψο, ανατρέποντας όλες αυτές τις υποθέσεις. Οι ανακαλύψεις, που δημοσιεύθηκαν την Πέμπτη σε νέα μελέτη στο περιοδικό Current Biology, αλλάζουν την κατανόηση των ερευνητών για τα δημογραφικά στοιχεία της Πομπηίας, καθώς και για το πώς σχετίζονταν μεταξύ τους τα σώματα που βρέθηκαν μαζί, γράφει το CCN.

«Τα επιστημονικά δεδομένα που παρουσιάζουμε δεν συμβαδίζουν πάντα με τις κοινές παραδοχές», δήλωσε ο συν-συγγραφέας της μελέτης, Ντέιβιντ Ράιχ, καθηγητής γενετικής στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ και καθηγητής ανθρώπινης εξελικτικής βιολογίας στο ίδιο πανεπιστήμιο. «Αυτά τα ευρήματα αμφισβητούν παραδοσιακές υποθέσεις για το φύλο και τις οικογενειακές σχέσεις» (ορισμένων εκ των θυμάτων της Πομπηίας).

Ένα “παράθυρο” στο παρελθόν

Η διατήρηση των τελευταιων τραγικών σκηνών των πολιτών της Πομπηίας παρέχει στους αρχαιολόγους μια ανεκτίμητη ευκαιρία να κατανοήσουν πώς ήταν η ζωή κατά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Η Πομπηία, που βρίσκεται περίπου 22,5 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Νάπολης, στην περιοχή της Καμπανίας της σημερινής Ιταλίας, είχε γεωγραφικά πλεονεκτήματα λόγω του λιμανιού της, σύμφωνα με τη μελέτη. Αν και οι Έλληνες, οι Ετρούσκοι και οι Σαμνίτες προσπάθησαν να την κατακτήσουν, η Πομπηία τελικά έγινε ρωμαϊκή αποικία. Ωστόσο, η έκρηξη του Όρους Βεζούβιου την εξαφάνισε, μαζί με άλλους κοντινούς ρωμαϊκούς οικισμούς.

Η λάβα που εκτοξεύτηκε από το ηφαίστειο κάλυψε τα σώματα ανθρώπων και ζώων, καθώς και κτίρια, μνημεία, μωσαϊκά, τοιχογραφίες, γλυπτά και άλλα αντικείμενα στην Πομπηία και τις γύρω πόλεις. Η βροχή που ακολούθησε την έκρηξη οδήγησε στη σκλήρυνση της λάβας, «κλειδώνοντας» μέσα της τα σώματα όλων όσων κάλυψε, όπως αναφέρεται στη μελέτη.

Όταν οι ανασκαφές ξεκίνησαν αιώνες αργότερα, οι αρχαιολόγοι αποκάλυψαν σχεδόν 1.000 περιγράμματα -πλέον –  ανθρώπινων σωμάτων, τόσο μεμονωμένα όσο και σε ομάδες, σε σπίτια, πλατείες, δρόμους, κήπους και ακριβώς έξω από τα τείχη της πόλης. Το 2015, το Αρχαιολογικό Πάρκο της Πομπηίας ξεκίνησε προσπάθειες για την αποκατάσταση 86 εκ των 104 εκμαγείων που είχε δημιουργήσει αρχικά ο Φιορέλι. Ακτινογραφίες και αξονικές τομογραφίες έδειξαν ότι, παρόλο που κανένα από τα εκμαγεία δεν περιείχε ολοκληρωμένους σκελετούς, εντούτοις βρέθηκαν θραύσματα οστών μέσα σε πολλά από αυτά. Οι εξετάσεις αποκάλυψαν επίσης ότι όταν οι αρχαιολόγοι και αναστηλωτές που δούλευαν με τα εκμαγεία τον 19ο αιώνα, τα είχαν τροποποιήσει — προσθέτοντας και αλλάζοντας στοιχεία, αφαιρώντας οστά και εισάγοντας σταθεροποιητικά υλικά, όπως μεταλλικές ράβδους.

Το Αρχαιολογικό Πάρκο της Πομπηίας προσκάλεσε ερευνητική ομάδα να μελετήσει θραύσματα οστών και υπολείμματα δοντιών που ήταν προσβάσιμα λόγω παλαιότερων ζημιών στα εκμαγεία, ανέφερε ο συν-συγγραφέας της μελέτης, Ντέιβιντ Καραμέλι, διευθυντής του τμήματος βιολογίας και καθηγητής ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας. Στην ερευνητική ομάδα συμμετείχαν ο πρώην διευθυντής του πάρκου, Μάσιμο Οσάνα, ο σημερινός διευθυντής Γκάμπριελ Ζούχτριγκελ και η ανθρωπολόγος του πάρκου, Δρ. Βαλέρια Αμορέτι.

Μαζί, οι επιστήμονες του πάρκου και οι συγγραφείς της μελέτης εργάζονται σε ένα μεγαλύτερο έργο για την καλύτερη κατανόηση της γενετικής ποικιλίας που υπήρχε στην Πομπηία κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

«Είναι μια “γενετική” φωτογραφία που τραβήχτηκε από μια ρωμαϊκή πόλη πριν από 2000 χρόνια», είπε ο Καραμέλι.

Αναθεωρώντας παλιές υποθέσεις

Κάποια οστά είχαν αναμειχθεί απευθείας με το γύψο που χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία των εκμαγείων και ήταν εξαιρετικά εύθραυστα, αλλά η ομάδα κατάφερε να εξάγει και να αναλύσει DNA από πολλαπλά θραύσματα, αναφέρει το CNN.

Τα υπολείμματα που μελετήθηκαν προέρχονταν από διαφορετικά σημεία που διατηρούνται εντός του Αρχαιολογικού Πάρκου, όπως το «Σπίτι του Χρυσού Βραχιολιού», το «House of the Cryptoporticus» (όσο γίνεται να αποδοθεί στα ελληνικά: Το σπίτι της Κρύπτης) και η «Βίλα των Μυστηρίων».

Το «Σπίτι του Χρυσού Βραχιολιού», μια κατοικία με ταράτσα διακοσμημένη με πολύχρωμες τοιχογραφίες, πήρε το όνομά του από έναν ενήλικα που βρέθηκε να φοράει ένα βραχιόλι και να κρατά ένα παιδί στην αγκαλιά του. Δίπλα τους βρισκόταν ένας άλλος ενήλικας, ο οποίος θεωρήθηκε ότι ήταν ο πατέρας του παιδιού. Και οι τρεις βρέθηκαν στους πρόποδες μιας σκάλας που οδηγούσε σε έναν κήπο, ενώ ένα δεύτερο παιδί βρέθηκε μερικά μέτρα μακριά, πιθανόν απομονωμένο καθώς προσπαθούσε να διαφύγει στον κήπο. Πιστεύεται ότι οι δύο ενήλικες και ένα από τα παιδιά σκοτώθηκαν όταν η σκάλα κατέρρευσε καθώς προσπαθούσαν να διαφύγουν προς το λιμάνι.

Παραδοσιακά, οι ερευνητές υπέθεταν ότι το άτομο με το βραχιόλι ήταν η μητέρα του παιδιού. Ωστόσο, η γενετική ανάλυση αποκάλυψε ότι επρόκειτο για έναν ενήλικα άνδρα και ένα παιδί, όπως ανέφερε ο Ντέιβιντ Ράιχ. Ο ενήλικας πιθανόν είχε μαύρα μαλλιά και σκούρο δέρμα.

Η νέα μελέτη αποκαλύπτει πολλά για τις πολιτισμικές μας προσδοκίες, σημείωσε ο Στίβεν Τακ, καθηγητής ιστορίας και κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι στο Οχάιο, ο οποίος δεν συμμετείχε στη μελέτη.

Η Κέιτι Μπάρετ, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο τμήμα κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ, η οποία επίσης δεν συμμετείχε στη μελέτη, πρόσθεσε: «Όποια κι αν ήταν η σχέση τους, αυτό είναι ένα άτομο που πέθανε προσπαθώντας να προστατεύσει το παιδί, προσφέροντάς του τις τελευταίες στιγμές ανθρώπινης παρηγοριάς».

Το «House of the Cryptoporticus» πήρε το όνομά του από τον υπόγειο διάδρομο με ανοίγματα που εκτεινόταν κατά μήκος τριών πλευρών του κήπου της κατοικίας. Οι τοίχοι του σπιτιού ήταν διακοσμημένοι με σκηνές εμπνευσμένες από την «Ιλιάδα» του Ομήρου. Αν και εννέα άνθρωποι βρέθηκαν στον κήπο μπροστά από το σπίτι, εκμαγεία δημιουργήθηκαν μόνο για τέσσερις από αυτούς.

Δύο σώματα βρέθηκαν να αγκαλιάζονται, με τους αρχαιολόγους να υποθέτουν ότι ήταν αδερφές, μητέρα και κόρη ή εραστές. Ωστόσο, η νέα ανάλυση έδειξε ότι το ένα άτομο ήταν ηλικίας 14 έως 19 ετών τη στιγμή του θανάτου, ενώ το άλλο ήταν νεαρός ενήλικας. Παρότι η εκτίμηση για το φύλο του ενός δεν ήταν δυνατή, το άλλο άτομο ήταν αρσενικό.

Η «Βίλα των Μυστηρίων» πήρε το όνομά της από μια σειρά τοιχογραφιών, που χρονολογούνται από τον πρώτο αιώνα π.Χ., και απεικονίζουν τελετές αφιερωμένες στον Διόνυσο, τον θεό του κρασιού, της γονιμότητας και της θρησκευτικής έκστασης. Σύμφωνα με τους συγγραφείς της μελέτης, η βίλα διέθετε το δικό της πατητήρι για κρασί, κάτι συνηθισμένο για τις πλούσιες οικογένειες της εποχής.

Πολλοί άνθρωποι βρέθηκαν μέσα στη βίλα, και ήταν σαφές ότι πέθαναν σε διαφορετικές φάσεις της έκρηξης. Τα σώματα δύο ενηλίκων, που θεωρήθηκαν γυναίκες, και ενός παιδιού βρέθηκαν στον κάτω όροφο του σπιτιού, ενώ έξι ακόμη σύνολα λειψάνων βρέθηκαν σε στρώματα στάχτης στον ίδιο χώρο, υποδεικνύοντας ότι επέζησαν από το πρώτο κύμα της έκρηξης, αλλά πέθαναν αργότερα.

Ένα άτομο βρέθηκε μόνο του σε ένα δωμάτιο με ένα μαστίγιο και πέντε χάλκινα νομίσματα, ενώ φορούσε ένα σιδερένιο δαχτυλίδι με μια γυναικεία φιγούρα. Ο άνδρας ήταν αδύνατος και είχε ύψος περίπου 1,85 μέτρα, και, σύμφωνα με τους ερευνητές, από τα ίχνη των ρούχων του, πιθανότατα ήταν ο φύλακας της βίλας που έμεινε στο πόστο του μέχρι τέλους.

Ένα κοσμοπολίτικο κέντρο

Τα γενετικά δεδομένα που συλλέχθηκαν κατά την έρευνα αποκάλυψαν ότι η Πομπηία ήταν μια κοσμοπολίτικη πόλη γεμάτη ανθρώπους με διαφορετικές καταβολές, όπως επισημαίνουν οι συγγραφείς της μελέτης.

Πολλοί από τους κατοίκους της είχαν καταγωγή από μετανάστες που είχαν φτάσει στην Πομπηία από την ανατολική Μεσόγειο, κάτι που αντικατοπτρίζει ευρύτερα μοτίβα κινητικότητας και πολιτισμικής ανταλλαγής στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ανέφερε η συν-συγγραφέας της μελέτης, Αλίσα Μίτνικ, υπεύθυνη ομάδας στο τμήμα αρχαιογενετικής του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ για την Εξελικτική Ανθρωπολογία στη Γερμανία και συνεργάτιδα στο εργαστήριο του Ράιχ στο Χάρβαρντ.

Την εποχή εκείνη, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εκτεινόταν από τη Βρετανία έως τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή, ενώ η Πομπηία βρισκόταν δίπλα σε ένα από τα πιο πολυσύχναστα λιμάνια της αρχαιότητας, όπου κατέφθαναν τακτικά πλοία από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, σημείωσε η Κέιτι Μπάρετ.

Η μελέτη αποτελεί μια ισχυρή υπενθύμιση για τη ρωμαϊκή αντίληψη της οικογένειας, η οποία περιλάμβανε όλους όσοι ζούσαν στο σπίτι και όχι μόνο τους άμεσους συγγενείς, τόνισε ο Στίβεν Τακ.

Η κατανόηση της γενετικής ποικιλίας που υπήρχε στην Πομπηία αναδιαμορφώνει την επιστημονική κατανόηση για την πόλη και τους κατοίκους της, δήλωσε ο Δρ. Μάικλ Άντερσον, πρόεδρος του τμήματος κλασικών σπουδών και καθηγητής κλασικής αρχαιολογίας στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο, ο οποίος δεν συμμετείχε στη μελέτη.

«Αυτό βοηθά να καταρρίψουμε την ευρωπαϊκή “ιδιοκτησία” του λεγόμενου “Κλασικού Κόσμου” και αναδεικνύει σε ποιο βαθμό αυτές είναι παρανοήσεις που κατασκευάστηκαν τον 18ο και 19ο αιώνα, και δεν αντανακλούν την αρχαία πραγματικότητα», ανέφερε ο Άντερσον.