Πώς ο φόβος του θανάτου μπορεί να κάνει τους ανθρώπους ακροδεξιούς

* Το άρθρο του γνωστικού νευροεπιστήμονα, ερευνητή στο Visual Attention and Cognition Lab στο Πανεπιστήμιο George Mason, Bobby Azarian δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Σειρά τρομοκρατικών επιθέσεων σε όλο τον κόσμο έχει συγκλονίσει ολοκληρωτικά τα πιο ισχυρά έθνη του κόσμου. Ως αποτέλεσμα αυτών των τραγικών γεγονότων και του φόβου, που γίνεται αντικείμενο καπηλείας από πολιτικούς, οι οποίοι ελπίζουν να τα εκμεταλλευτούν, πολλοί αισθάνονται ότι πλησιάζει μια υπαρξιακή απειλή.

Χειρότερα, μια θεωρία με μεγάλη επιρροή και πειραματικά επαληθευμένη από την κοινωνική ψυχολογία προβλέπει ότι, όσο μια υπαρξιακή απειλή διαφαίνεται, ο κόσμος θα γίνεται όλο και πιο διχασμένος και πιο εχθρικός. Η θεωρία της διαχείρισης του τρόμου (TMT) εξηγεί πώς και γιατί γεγονότα που φέρνουν στο μυαλό σκέψεις για το θάνατο, ωθούν τους ανθρώπους να προσκολλώνται πιο έντονα στις πολιτιστικές κοσμοθεωρίες τους, υποστηρίζοντας αυτούς με τους οποίους έχουν ίδια εθνικότητα, εθνοτική ή πολιτική ταυτότητα, ενώ εναντιώνονται επιθετικά σε αυτούς που διαφέρουν.

Κατά συνέπεια, η απότομη αύξηση των θανατηφόρων τρομοκρατικών επιθέσεων σε όλο τον κόσμο έχει συμβάλει στη δημιουργία μιας σαρωτικής ψυχολογικής συνθήκης που προετοιμάζει το έδαφος για κύματα ακροδεξιών εθνικιστικών κινημάτων, τα οποία ενθαρρύνουν την προκατάληψη, τη μισαλλοδοξία και την εχθρότητα προς τους ανόμοιους.

Η ραγδαία άνοδος του εθνικισμού στην Ευρώπη, το Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο και η προεδρική νίκη του Ντόναλντ Τραμπ στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι μόνο οι πιο πρόσφατες εκδηλώσεις του TMT, που προτάθηκε για πρώτη φορά από κοινωνικούς ψυχολόγους τη δεκαετία του 1980 και προήλθε από το έργο φιλοσοφίας και ψυχολογίας του πολιτιστικού ανθρωπολόγου Έρνεστ Μπέκερ, ο οποίος κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ για το The Denial of Death (1973).

Η μεγάλη ιδέα του Μπέκερ ήταν ότι μεγάλο μέρος της ανθρώπινης δράσης υποκινείται από τον φόβο του θανάτου. Σε αντίθεση με άλλα ζώα, τα οποία στερούνται ανώτερης γνώσης και ικανότητας στοχασμού, οι άνθρωποι αναγνωρίζουν το αναπόφευκτο του θανάτου τους. Η σύγκρουση που προκύπτει από αυτή τη συνειδητοποίηση και τη φυσική επιθυμία για ζωή παράγει γνωστική ασυμφωνία που προκαλεί βαθύ τρόμο και άγχος. Σύμφωνα με τον Μπέκερ, οι άνθρωποι επινόησαν τον πολιτισμό ως “μαξιλάρι ασφαλείας” για τον τρόμο. Υιοθετώντας πολιτιστικές κοσμοθεωρίες που εμφυσούν στη ζωή νόημα και αξία, μπορεί κανείς να διαχειριστεί αποτελεσματικά τον υποσυνείδητο τρόμο που κοχλάζει πάντα κάτω από την επιφάνεια.

Ενώ οι θρησκείες προσφέρουν ένα μονοπάτι προς την κυριολεκτική αθανασία μέσω της πίστης σε μια μεταθανάτια ζωή, οι μη θρησκευτικές πολιτιστικές κοσμοθεωρίες – όπως οι πολιτικές ιδεολογίες και οι εθνικές ταυτότητες – παρέχουν δρόμους προς τη συμβολική αθανασία. Η συμβολική αθανασία αναφέρεται στο να είσαι μέρος κάτι μεγαλύτερου που τελικά θα επιβιώσει περισσότερο από το άτομο, όπως ένα μεγάλο έθνος ή ένα κίνημα με συλλογική ταυτότητα και επιδίωξη. Μεγάλο μέρος της ανθρώπινης προσπάθειας αφιερώνεται σε πράξεις που θα μπορούσαν να βοηθήσουν κάποιον να μνημονεύεται από ομάδες ή την κοινωνία πολύ μετά το θάνατο.

Φυσικά, ανεξάρτητα από το πόσο λογική ή ενδιαφέρουσα μπορεί να ακούγεται μια θεωρία, είναι απλώς εικασία εάν δεν κάνει αξιολογίσιμες προβλέψεις που μπορούν να επιβεβαιωθούν ή να διαψευσθούν με πείραμα και μετρήσεις. Αυτό που μπορεί να είναι πιο εντυπωσιακό για το TMT είναι η μεγάλη επιτυχία που είχε στο εργαστήριο. Εκατοντάδες εμπειρικές μελέτες έχουν παράσχει υποστήριξη στη θεωρία επιβεβαιώνοντας κάτι που ονομάζεται υπόθεση της υπεροχής της θνητότητας.

Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση, εάν στην πραγματικότητα υιοθετούμε πολιτιστικές κοσμοθεωρίες για να περιορίσουμε τον φόβο του θανάτου – όπως θέτει το TMT – τότε οι υπενθυμίσεις της θνητότητάς μας θα πρέπει να παράγουν ενέργειες που χρησιμεύουν στην ενίσχυση της πίστης στις κοσμοθεωρίες μας. Συγκεκριμένα, οι υπενθυμίσεις θανάτου θα πρέπει να παρακινούν τα άτομα να επενδύουν περισσότερο σε ομάδες στις οποίες ανήκουν και, αντιστρόφως, να ενεργούν πιο επιθετικά απέναντι σε άτομα με διαφορετική πολιτιστική κοσμοθεωρία και εθνικές ή εθνοτικές ταυτότητες.

Ένα ιδιαίτερα διασκεδαστικό πείραμα χρησιμοποίησε καυτή σάλτσα για να μετρήσει το φαινόμενο. Φοιτητές χωρίστηκαν σε δύο ομάδες και τους ζητήθηκε να γράψουν ένα δοκίμιο για τον δικό τους θάνατο ή για ένα άλλο, πιο “ελαφρύ” θέμα. Στη συνέχεια τους παρουσίασαν κάποιον που απαξίωσε ή όχι τις πολιτικές απόψεις τους και τους ζητήθηκε να αποφασίσουν για την ποσότητα της καυτερής σάλτσας που θα έπρεπε να καταναλώσει αυτό το άτομο. Συμβαδίζοντας με το TMT και την υπόθεση της θνητότητας, οι συμμετέχοντες που είχαν γράψει για τον θάνατο έδωσαν μια μεγάλη κουταλιά καυτερής σάλτσας σε όσους δεν μοιράζονταν την κοσμοθεωρία τους, ενώ εκείνοι που ασχολήθηκαν με άλλο θεμα δεν το έκαναν.

Μια άλλη μελέτη θνητότητας για την επιθετικότητα που διεξήχθη τόσο σε Ιρανούς όσο και σε Αμερικανούς φοιτητές έφερε ανησυχητικά αποτελέσματα. Ζητήθηκε από μια ομάδα φοιτητών να “σημειώσετε, όσο πιο συγκεκριμένα γίνεται, αυτό που πιστεύετε ότι θα σας συμβεί όταν πεθάνετε σωματικά” και να περιγράψετε τα συναισθήματα που προκαλούνται. Στους συμμετέχοντες στην άλλη ομάδα δόθηκαν παρόμοιες ερωτήσεις σχετικά με τον οδοντικό πόνο. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι Ιρανοί φοιτητές που αναγκάστηκαν να σκέφτονται τον θάνατο υποστήριζαν περισσότερο τις επιθέσεις εναντίον των ΗΠΑ, ενώ εκείνοι που βρίσκονταν στην άλλη ομάδα αντιτάχθηκαν σε αυτές. Ομοίως, οι υπενθυμίσεις του θανάτου έκαναν τους Αμερικανούς φοιτητές που προσδιορίζονταν ως πολιτικά συντηρητικοί, να υποστηρίξουν ακραίες στρατιωτικές επιθέσεις σε ξένα έθνη που θα μπορούσαν να σκοτώσουν χιλιάδες πολίτες.

Από αυτά τα ευρήματα, είναι εύκολο να δει κανείς πώς τα έθνη που υφίστανται επίθεση μπορούν γρήγορα να γίνουν πιο διχασμένα και ολοένα και πιο εχθρικά απέναντι σε όσους προέρχονται από άλλους πολιτισμούς. Στην πραγματικότητα, μελέτες έχουν δείξει ότι οι υπενθυμίσεις της θνησιμότητας μπορούν να ενισχύσουν τον εθνικισμό και να εντείνουν την προκατάληψη εναντίον άλλων ομάδων. Τα στοιχεία δείχνουν ότι οι υπενθυμίσεις θανάτου μπορούν να επηρεάσουν ακόμη και τις εκλογές, ωθώντας τους ψηφοφόρους να ευνοήσουν υποψηφίους της Δεξιάς. Πέντε εβδομάδες πριν από τις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 2004, οι επιστήμονες διεξήγαγαν μελέτες σε ψηφοφόρους του Νιου Τζέρσεϊ για να δουν εάν οι υπενθυμίσεις θνησιμότητας επηρέασαν άμεσα την ψηφοφορία. Στους συμμετέχοντες δόθηκαν οι ίδιες ερωτήσεις σχετικά με τον θάνατο με τους Ιρανούς φοιτητές στην προαναφερθείσα μελέτη, ενώ άλλη ομάδα έλαβε ερωτήσεις σχετικά με την παρακολούθηση τηλεόρασης. Αυτό που βρήκαν ήταν αρκετά εντυπωσιακό. Τρεις στους τέσσερις από τους ψηφοφόρους που ωθήθηκαν να σκεφτούν τον θάνατο είπαν ότι σκόπευαν να ψηφίσουν τον Τζορτζ Μπους, τον επιθετικό συντηρητικό πρόεδρο. Όσοι παρακινήθηκαν να σκεφτούν την τηλεόραση ευνόησαν τον αντίπαλό του της Αριστεράς, Τζον Κέρι. Τέτοια αποτελέσματα θα μπορούσαν να εξηγήσουν γιατί, μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, ο Μπους έγινε εξαιρετικά δημοφιλής τόσο στους Ρεπουμπλικάνους όσο και στους Δημοκρατικούς.

Τι σημαίνει λοιπόν όλο αυτό για τον κόσμο σήμερα; Εάν συνεχιστούν οι μαζικές, καταστροφικές τρομοκρατικές επιθέσεις, η θεωρία της διαχείρισης του τρόμου προβλέπει ότι οι κοινωνίες θα γίνουν με γεωμετρική πρόοδο πιο χαοτικές και διχασμένες. Η αυξημένη επιθετικότητα προς ανόμοιους παράγει την τάση να ευνοείται ο πόλεμος έναντι της ειρήνης. Ο ακροδεξιός εθνικισμός θα ευημερήσει μαζί με την προκατάληψη και τη μισαλλοδοξία. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός θα ανθίσει ενώ οι τρομοκρατικές επιθέσεις θα γίνονται πιο συχνές. Οι αυξημένες εντάσεις μεταξύ εθνών, εθνοτήτων και πολιτικών ομάδων θα οδηγήσουν σε περαιτέρω σύγκρουση, δημιουργώντας έναν καταστροφικό κύκλο καχυποψίας και βίας.

Αλλά είναι σημαντικό να μην χάσουμε την αισιοδοξία σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς. Γνωρίζοντας την εμπρηστική και διχαστική επίδραση που έχουν σε όλους μας οι υπενθυμίσεις θανάτου και η εκλαμβανόμενη υπαρξιακή απειλή, μπορούμε να αρχίσουμε να κάνουμε αμυντικά βήματα προς αυτές. Μετά από κάθε τρομοκρατική επίθεση πρέπει να εργαζόμαστε ενεργά για να ενώσουμε ομάδες με διαφορετικές εθνικότητες, εθνότητες και πολιτιστικές κοσμοθεωρίες. Πρέπει να βοηθήσουμε να χτιστούν γέφυρες μεταξύ ανόμοιων κοινοτήτων και να αποθαρρύνουμε ιδέες όπως η απαγόρευση της μετανάστευσης. Και πρέπει να έχουμε επίγνωση του τρόπου με τον οποίο ορισμένοι πολιτικοί χρησιμοποιούν το φόβο και την προπαγάνδα για να χειραγωγήσουν τους ψηφοφόρους. Τέτοιες προσπάθειες, σε συνδυασμό με μια ήρεμη και ψύχραιμη ιδιοσυγκρασία, μπορούν να βοηθήσουν στη διαχείριση του τρόμου της θνητότητας με τρόπους που διατηρούν τον ορθολογισμό, τη συμπόνια και την ειρήνη.