Ηλίας Τσαουσάκης: Woke στην Ελλάδα – Δικαιώματα, πολώσεις και το μέλλον της συναίνεσης

Πριν από λίγες ημέρες, έπιασα κουβέντα με μια αγαπημένη φίλη για την περίφημη woke ατζέντα. Τι ακριβώς είναι, πώς την αντιλαμβανόμαστε, ποιες οι -μεγάλες- διαφορές με τις ΗΠΑ και την εκεί συζήτηση.

Παρά τις κοινές μας ευαισθησίες και αξίες, βρεθήκαμε να διαφωνούμε ακόμη και για τα βασικά. Δεν συμφωνήσαμε ούτε καν αν υπάρχει ή δεν υπάρχει τέτοια ατζέντα στην Ελλάδα. Δεν βγάλαμε άκρη και αυτό ήταν αποκαλυπτικό: ο όρος και μόνο έχει φτάσει να προκαλεί διαφωνίες ακόμα και για τα αυτονόητα. Γι’ αυτό και τα ευρήματα της πρόσφατης έρευνας από την aboutpeople αναδεικνύουν την πολυπλοκότητα και την αντίφαση που περιβάλλει την έννοια “woke” στην ελληνική κοινωνία.

Ας τα δούμε λοιπόν από την αρχή και με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας. Αν και ο όρος είναι ευρέως διαδεδομένος, η κατανόηση και η αποδοχή του ποικίλλει, αντικατοπτρίζοντας διαφορετικές κοινωνικές ευαισθησίες και πολιτισμικές αναφορές.

Περίπου το 55,7% των ερωτηθέντων δηλώνει ότι έχει ακούσει τον όρο και κατανοεί τη σημασία του, όμως ένα αξιοσημείωτο 44,3%, είτε δεν τον έχει ακούσει ποτέ, είτε δεν είναι βέβαιο για το περιεχόμενό του. Από όσους κατανοούν τον όρο το 36,8% τον χρησιμοποιεί ενεργά, ενώ ένα 62,2% επιλέγει να μην τον ενσωματώσει στον λόγο του.

Η φόρτιση του όρου είναι υπαρκτή, με το 29,3% να θεωρεί προσβολή το να χαρακτηριστεί “woke”, ενώ σχεδόν οι μισοί ερωτηθέντες δεν το θεωρούν ούτε προσβολή ούτε κομπλιμέντο. Σε επίπεδο κοινωνικών ζητημάτων, σύμφωνα με την έρευνα, παρατηρείται μια γενική αποδοχή βασικών προοδευτικών αρχών, όπως η ισότητα των φύλων (96,5% υπέρ), η φυλετική ισότητα (87,7% υπέρ) και η ανάγκη λήψης μέτρων για την κλιματική αλλαγή (81,8% υπέρ).

Ωστόσο, οι πιο προωθημένες θέσεις, όπως η ένταξη ουδέτερων ταυτοτήτων φύλου σε επίσημα έγγραφα (30,5% υπέρ) ή η χρήση ουδέτερων αντωνυμιών (23,3% υπέρ), συναντούν έντονες αντιστάσεις. Αυτή η αντίθεση που καταγράφεται στην έρευνα, υπογραμμίζει την ύπαρξη ορίων στην κοινωνική αποδοχή, ακόμη και μεταξύ ατόμων που υποστηρίζουν πιο παραδοσιακές έννοιες ισότητας.

Επιπλέον, το 37,4% των ερωτηθέντων έχει δεχθεί κριτική για “μη πολιτικά ορθές” φράσεις ή αστεία, υποδεικνύοντας μια αυξανόμενη ευαισθησία, που τουλάχιστον στην Ελλάδα δεν έχει χαρακτήρα παροξυσμού στον δημόσιο λόγο, ενώ ένα 16,7% έχει βιώσει δυστυχώς διακρίσεις λόγω καταγωγής. Τα ευρήματα αυτά υπογραμμίζουν ότι η ελληνική κοινωνία βρίσκεται σε μια διαδικασία δύσκολης προσαρμογής σε νέες κοινωνικές νόρμες. Το είδαμε αυτό άλλωστε και στο γάμο για τα ομόφυλα ζευγάρια που πρόσφατα νομοθετήθηκε από την κυβέρνηση και τις συζητήσεις που άνοιξαν με αφορμή το θέμα.

Όλα τα παραπάνω δείχνουν ότι η συζήτηση γύρω από τη woke ατζέντα είναι μια σύνθετη διεργασία που καλείται να γεφυρώσει παραδόσεις και σύγχρονες αξίες, να προάγει την κοινωνική δικαιοσύνη και την ισότητα, χωρίς όμως να διολισθαίνει σε διχασμό, κοινωνική πόλωση και μισαλλοδοξία. Τα δεδομένα της έρευνας προσφέρουν μια εικόνα αυτής της αναγκαίας διαλεκτικής πορείας. Από τη μία πλευρά, αυτό που σχηματικά ονομάζουμε woke ατζέντα, αποτελεί έναν ισχυρό μηχανισμό ενημέρωσης ευαισθητοποίησης και διεκδίκησης. Στον βαθμό βέβαια που υπάρχει στην Ελλάδα, σίγουρα με διαφορετικούς όρους από ότι στην Αμερική.

Το 40,4% που συνδέει τον όρο με την εκπαίδευση και την επίγνωση κοινωνικών αδικιών φανερώνει ότι για ένα σημαντικό τμήμα της κοινωνίας, η woke προσέγγιση λειτουργεί ως εργαλείο θετικής αλλαγής. Η ένταξη αυτών των ιδεών στον δημόσιο διάλογο μπορεί να συμβάλει στην κατανόηση ζητημάτων που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν περιθωριακά ή δευτερεύουσας σημασίας, όπως για παράδειγμα τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ.

Ωστόσο, η woke ατζέντα δεν είναι απαλλαγμένη από προκλήσεις. Η αντίληψη ότι αποτελεί υπερβολική πολιτική ορθότητα (28%) ή ότι περιορίζει την ελευθερία έκφρασης καταδεικνύει τον κίνδυνο και τον φόβο της κοινής γνώμης, να μετατραπεί από μέσο διαλόγου και προώθησης αιτημάτων σε μέσο κοινωνικού ελέγχου. Όταν οι προοδευτικές ιδέες εκλαμβάνονται ως επιβολή, ίσως από κάποιες ελίτ, ή όταν συνοδεύονται από τιμωρητική στάση όπως είναι η κουλτούρα της ακύρωσης, υπάρχει ο κίνδυνος να αποξενώσουν ή να εργαλειοποιήσουν ακόμα και όσους ενστερνίζονται μέρος αυτών των αξιών. Είναι λοιπόν κρίσιμο να διαφυλαχθεί η ισορροπία μεταξύ της υπεράσπισης της δικαιοσύνης και της αποδοχής της διαφορετικής άποψης.

Παράλληλα, τα δεδομένα δείχνουν ότι η ελληνική κοινωνία απορρίπτει πολωτικές αφηγήσεις. Το 65,3% των ερωτηθέντων διαφωνεί τόσο με την απόλυτη δαιμονοποίηση της woke ατζέντας όσο και με την ακραία υπεράσπισή της ως αποκλειστική αλήθεια. Η στάση αυτή φανερώνει μια αναζήτηση για σύνθεση και διάλογο. Η προοδευτική σκέψη δεν χρειάζεται να έρχεται σε μετωπική σύγκρουση με τις παραδοσιακές αξίες, αλλά να αναδεικνύει την ανάγκη για αλλαγή και ενσωμάτωση, εξελίσσοντας ταυτόχρονα τον κοινωνικό ιστό. Οι επιβολές «από τα πάνω» χωρίς προετοιμασία και χωρίς προσπάθεια συναινέσεων συνήθως φέρνουν τα αντίθετα αποτελέσματα.

Σε αυτό το πλαίσιο, η woke ατζέντα, μια ατζέντα δικαιωμάτων θα έλεγα καλύτερα, μπορεί να λειτουργήσει στην Ελλάδα ως ένας καταλύτης που θα ωθήσει τη συζήτηση πέρα από στερεότυπα. Όμως, για να επιτευχθεί αυτό, χρειάζεται μια νέα στρατηγική που δεν θα εγκλωβίζεται σε ηθικισμούς, απόλυτες αλήθειες, σκληρά δόγματα ή αφορισμούς, αλλά θα βασίζεται στην ειλικρίνεια, την ευελιξία, τον ρεαλισμό και την πραγματική ανάγκη για αλλαγή και συλλογική ευημερία.

Η woke ατζέντα, όπως προκύπτει από την έρευνα, είναι μια διττή πραγματικότητα: προάγει την κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά ταυτόχρονα φέρει το βάρος των αντιφάσεών της. Η πρόκληση είναι να διαμορφωθεί μια κουλτούρα δημοσίου διαλόγου που να αναγνωρίζει τις προοδευτικές αξίες χωρίς να περιθωριοποιεί ή να ακυρώνει όσους εκφράζουν κάποιες επιφυλάξεις ή χρειάζονται περισσότερο χρόνο και διάλογο για να ενστερνιστούν αλλαγές. Η ελληνική κοινωνία, αν και παραδοσιακά προσανατολισμένη, δείχνει μια διάθεση εξέλιξης, απορρίπτοντας όμως πολώσεις.

Γιατί είναι μαθηματικά βέβαιο ότι η πόλωση θα λειτουργήσει πρωτίστως υπέρ των εχθρών των δικαιωμάτων και – κυρίως – υπέρ της Ακροδεξιάς. Γιατί σε τελική ανάλυση, η πρόοδος δεν είναι ζήτημα επιβολής, αλλά συναίνεσης. Με διεκδικήσεις; Κατηγορηματικά ναι. Χωρίς αυτές δεν υπάρχει αλλαγή. Αλλά στο τραπέζι ως τελικός στόχος θα πρέπει να βρίσκεται η συναίνεση. Με την καλή μου φίλη, μετά από ώρες «καυγά» τελικά συμφωνήσαμε. Το μέλλον θα πρέπει να ανήκει σε κοινωνίες που δεν φοβούνται να αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις, αλλά και που κατανοούν τελικά την αξία της σύνθεσης και της ενότητας, με στόχο τη συλλογική ευημερία και τον σεβασμό των δικαιωμάτων.

O Ηλίας Τσαουσάκης

*Ο Ηλίας Τσαουσάκης είναι Πολιτικός επιστήμονας, Σύμβουλος Στρατηγικής και Επικοινωνίας